Οι εκδόσεις μας > Μελέτες και Δοκίμια
Τίτλος βιβλίου Ερνέστο Σάμπατο,
ΕτεροδοξίαΤo Eρνέστο Σάμπατο γεννήθηκε στην Aργεντινή το 1911. Σπούδασε φυσική και φιλοσοφία στην πατρίδα του και κατόπιν έζησε στο Παρίσι, ερευνητής στο Eργαστήριο Kιουρί. H γνωριμία του με τον σουρεαλιστή Aντρέ Mπρετόν και η διαπίστωσή του ότι η πυρηνική φυσική εγκυμονεί κινδύνους, τον έκαναν να εγκαταλείψει τη φυσική και να στραφεί στη λογοτεχνία και στη ζωγραφική. H μυθιστορηματική τριλογία του "Tο τούνελ" (1948), "Περί ηρώων και τάφων" (1961) και "Aβαδδών ο Eξολοθρευτής" (1983) τού χαρίζει παγκόσμια φήμη και πολλά διεθνή βραβεία. Tο υπόλοιπο έργο του αποτελείται από συλλογές δοκιμίων. Στο παρόν βιβλίο, διατυπώνει τις σκέψεις του για τις σχέσεις των δύο φύλων, για τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία, την επιστήμη, τον μαρξισμό, την πολιτική.
[ISBN:960-8263-36-0]
Πάτρικ Μπράντλιντζερ,
Αρτος και θεάματα
Θεωρίες για την μαζική κουλτούρα ως κοινωνική παρακμή
Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι, κατά τον 19ο αιώνα, όλα τα γραπτά για την μαζική κουλτούρα θεωρούν πως η κοινωνία επαναλαμβάνει ένα παλιό πρότυπο παρακμής και πτώσης. Εξετάζοντας τις σημαντικότερες θεωρίες για την μαζική κουλτούρα, από τους συγγραφείς της αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης, δια μέσου των Μάρξ, Νίτσε Φρόυντ, Ορτέγκα υ Γκάσετ, 'Ελιοτ, των θεωρητικών της Σχολής της Φραγκφούρτης και μέχρι σήμερα τον Μάρσαλ ΜακΛιούαν και τον Ντάνιελ Μπέλ, ο Μπράντλιντζερ δείχνει πως η πίστη στο αναπόφευκτο της κοινωνικής παρακμής έχει γίνει σήμερα η κυρίαρχη άποψη της μαζικής κουλτούρας, που την διαδίδουν οι υπεύθυνοι της κοινωνικής παρακμής, δηλαδή τα ίδια τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Πόσοι από μας, άραγε, γνωρίζουν ότι κάθε φορά που εκφράζονται επιτιμητικά για τη μαζική κουλτούρα, που τη χαρακτηρίζουν σκουπιδαριό και ολοκληρωτική χειραγώγηση, σύμπτωμα ή αιτία της κοινωνικής παρακμής, βαρβαρότητα και οπισθοχώρηση του πολιτισμού μας, δεν κάνουν άλλο από το να επαναλαμβάνουν τη δέκατη σάτιρα του Ιουβενάλη: «Ο λαός, που κάποτε όριζε διοικήσεις, υπατείες, λεγεώνες και όλα τα άλλα, τώρα δεν ανακατεύεται πια πουθενά και λαχταρά μόνο δυο πράγματα: άρτον και θεάματα».
Πρόκειται για την τάση να είμαστε προφήτες της καταστροφής; Για υποτίμηση της πολιτικής και πολιτιστικής ευθύνης του κοινού ανθρώπου; Για καταγγελία της χαμηλού επιπέδου αισθητικής; Ή πρόκειται απλώς για φόβους που εκφράζονται με τους όρους μιας μυθολογίας, την οποία ο Μπράντλιντζερ αποκαλεί αρνητικό κλασικισμό; Ο αρνητικός κλασικισμός είναι, σύμφωνα μ’ αυτόν, έννοια η οποία δηλώνει την παρακμή των κοινωνιών (Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Μεσαίωνας), στον βαθμό που στην ιστορική τους διαδρομή παρουσιάζουν έντονα φαινόμενα μαζικής κουλτούρας, σε αντίθεση με την περίοδο της ακμής τους, που χαρακτηρίζεται ως θετικός κλασικισμός (Αθήνα του Περικλή, Αναγέννηση).
Χωρίς να θεωρεί ανυπόστατα τα προβλήματα και τους φόβους που προκύπτουν από την ανάλυση των πολιτιστικών φαινομένων μαζικού τύπου, ο συγγραφέας πιστεύει ότι αυτή η τοποθέτηση, που τα ερμηνεύει δίνοντάς τους συλλήβδην τον τίτλο «άρτος και θεάματα», συσκοτίζει και εμποδίζει ό,τι είναι καινούργιο και δυνάμει απελευθερωτικό στην κοινωνία μας. Το βιβλίο είναι μια κριτική της μυθολογίας του αρνητικού κλασικισμού, είναι μια θεωρία που, όπως ο ίδιος ο συγγραφέας δηλώνει, «προσπαθεί ν’ αποδείξει ότι, σ’ ένα όχι πολύ μακρινό μέλλον, μαζική κουλτούρα και δημοκρατία θα συμπέσουν».
Τα Μ.Μ.Ε., η μαζική εκπαίδευση, οι πολιτιστικές επιπτώσεις των διαδικασιών του εκδημοκρατισμού και του εκβιομηχανισμού δεν μπορούν να ρίχνονται στο πυρ το εξώτερον εν ονόματι της γνήσιας, δηλαδή της υψηλής και ελιτίστικης κουλτούρας, που αφορά λίγους και εκλεκτούς. Με δεδομένο δε ότι στον αρνητικό κλασικισμό συναντιούνται τόσο ο συντηρητισμός και ο φιλελευθερισμός όσο και ο ριζοσπαστισμός, ο σοσιαλισμός και ο μαρξισμός, η υπόθεση του Μπράντλιντζερ αποκτά ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Ο συγγραφέας μάς δίνει ένα πανόραμα των απόψεων σχετικά με την υψηλή και τη μαζική κουλτούρα από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, μέσα κυρίως από την οπτική των πιο σημαντικών συγγραφέων του 19ου και του 20ού αι., με την οποία αναπτύσσει κριτικό διάλογο. Από τα κείμενα και τους προβληματισμούς που συζητιούνται προκύπτει ένα διευρυμένο πλαίσιο αναφοράς για τη μαζική κουλτούρα, που περιλαμβάνει τύπους διακυβέρνησης, σχέσεις ανάμεσα στους πολιτικούς θεσμούς, την κουλτούρα και τις μάζες, τον ρόλο της θρησκείας, την αντιπαλότητα ανάμεσα στους ανθρώπους του πνεύματος και τους συνηθισμένους ανθρώπους, τις πολιτικές και πολιτιστικές θεωρίες που εξομοιώνουν το πλήθος με τα ζώα, τα Μ.Μ.Ε., τον καταναλωτισμό, την εξέλιξη της κοινής γνώμης, την τέχνη, την τεχνολογία, τη βιομηχανία της κουλτούρας.
Το βιβλίο είναι από τα λίγα που έχει στη διάθεσή του ο έλληνας αναγνώστης αναφορικά με τη σχέση πολιτισμού και πολιτικής. Πλουτίζει θετικά τη σχετική βιβλιογραφία, ενσπείροντας καινά δαιμόνια σ’ ένα ζήτημα όπως αυτό της μαζικής κουλτούρας, στο οποίο κυκλοφορούν αρκετές αναχρονιστικές απόψεις στον τόπο μας. Αν σκεφτεί μάλιστα κανείς ότι η έλλειψη ενός ευρέος δημόσιου διαλόγου και οι πολλές προκαταλήψεις επιτρέπουν να πλανάται στον αέρα μια σχετική ιδεολογική τρομοκρατία, η οποία καταφέρνει να επικρατήσει σε ορισμένα πολιτιστικά περιβάλλοντα, εμποδίζοντάς τα να γονιμοποιήσουν τολμηρές προτάσεις για μια σύγχρονη πολιτιστική πολιτική.
Πολύ καλή η μετάφραση του Ζήση Σαρίκα, και χρήσιμες οι παραπομπές στα βιβλία εκείνα που κυκλοφορούν και στα ελληνικά.
(Μυρσίνη Ζορμπά, ΤΑ ΝΕΑ, 2000)
[ISBN: 960-8480-52-3]
Καρλ Πολάνυι,
Ο μεγάλος μετασχηματισμός
Πρόλογος: Joseph Stiglitz (κάτοχος βραβείου Νομπελ Οικονομίας)
Εισαγωγή: Fred Blok
Μετάφραση: Κώστας ΓαγανάκηςΟ «Μεγάλος μετασχηματισμός» είναι οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις στην Ευρώπη κατά την περίοδο 1830-1940, με επίκεντρο την εδραίωση, τις παλινδρομήσεις και την κατάρρευση της «οικονομίας της αγοράς». Ο βαθύς ανθρωπισμός του Πολάνυι καταλήγει στην πάντα επίκαιρη θέση: ο άνθρωπος είναι πρώτα απ' όλα κοινωνικό ον• η ανθρώπινη κοινωνία δεν πρέπει να γίνεται έρμαιο των μηχανιστικών κανόνων της οικονομίας της αγοράς• η οικονομία πρέπει να έχει κοινωνική θεμελίωση. Ο Karl Polanyi (1896-1964) έζησε εξόριστος και ποτέ δεν βολεύτηκε σε μία άνετη ακαδημαϊκή θέση, αλλά το έργο του επηρέασε σημαντικά τους συγχρόνους του. Γεννήθηκε στη Βιέννη και μεγάλωσε στη Βουδαπέστη• μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο (όπου συνελήφθη αιχμάλωτος στο Ανατολικό μέτωπο) επέστρεψε στη Βιέννη και ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία. Όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία (1933), πήγε στην Αγγλία. Το 1940, δέχθηκε την πρόταση του αμερικανικού Κολεγίου Μπένινγκτον να διδάξει εκεί και μετανάστευσε στις Η.Π.Α. Τότε (1944) έγραψε και τον Μεγάλο μετασχηματισμό. Φρονεί ότι ο καπιταλισμός αποτελεί ιστορική ανωμαλία, επειδή οι προηγούμενες οικονομικές διευθετήσεις ήταν μπολιασμένες/ μπηγμένες στις κοινωνικές σχέσεις, ενώ στον καπιταλισμό συμβαίνει το αντίθετο: οι κοινωνικές σχέσεις ορίζονται με βάση τις οικονομικές. Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας οι κανόνες της αμοιβαιότητας, της αναδιανομής του εισοδήματος και των κοινωνικών υποχρεώσεων ήταν πολύ πιο διαδεδομένες από τις σχέσεις αγοράς. Αλλά ο καπιταλισμός κατέστρεψε αμετάκλητα το παλαιό καθεστώς. Ο «μεγάλος μετασχηματισμός» της Βιομηχανικής επανάστασης αντικατέστησε τελείως όλους τους τρόπους αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων. Ο Πολάνυι εκθέτει λεπτομερώς τον τρόπο με τον οποίο επικράτησε ο καπιταλισμός. Ο καπιταλισμός δεν ήταν «φυσική» ούτε «αναγκαία» εξέλιξη• αναπτύχθηκε επειδή η αστική τάξη απαίτησε από το κράτος να προστατεύσει τις επιχειρήσεις και την επισφαλή κοινωνική τους θέση. Έτσι, η κυβέρνηση υπηρέτησε τον καπιταλισμό• τον βοήθησε να σταθεροποιηθεί με την αναγκαία νομοθεσία και να επιβληθεί, σε τελευταία ανάλυση, με τη δύναμη των όπλων. Ο Μεγάλος μετασχηματισμός θεωρείται κλασικό έργο της κοινωνιολογίας και της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Απευθύνεται σε όλους όσοι αντιλαμβάνονται/ αισθάνονται ότι κάτι δεν πάει καλά με την απεριόριστη κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς.
Το ξεδίπλωμα της πρόσφατης κρίσης επανέφερε την αρκετά παλιά συζήτηση για τα δομικά χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος, τα όριά του, τις δυνατότητες ανανέωσης και επέκτασής του. Ακόμα περισσότερο, στους αριστερούς κύκλους, αναθερμάνθηκε η αντιπαράθεση για την ικανότητα ή μη της μαρξιστικής μεθοδολογίας να προσεγγίσει τις επιπτώσεις των κρίσεων τόσο σε σχέση με το μέλλον του καπιταλιστικού συστήματος όσο και με τη δυνατότητα αντικατάστασής του από κάποια σοσιαλιστική παραλλαγή. Δεν είναι παράξενο, λοιπόν, που πολλοί άρχισαν να ξεσκονίζουν βιβλία κλασικών της πολιτικής οικονομίας. Ούτε ότι ορισμένοι ξαναθυμήθηκαν και τον Πολάνυι. Επειδή, λοιπόν, άρχισαν να πετάνε ήδη τσιτάτα από το έργο του, αρκετές φορές χωρίς να έχουν την ευθιξία να παραπέμπουν στην πραγματική πηγή, προτείνουμε στον κάθε ενδιαφερόμενο να ανατρέξει στο ίδιο το βιβλίο του Πολάνυι, το οποίο, ευτυχώς, κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση.
"Ο μεγάλος μετασχηματισμός" κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1944, εξετάζοντας τα εκατό προηγούμενα χρόνια επέκτασης του καπιταλιστικού συστήματος (1830-1940). Ο Πολάνυι προσπαθεί να διαφορορποιηθεί και από τον μαρξισμό και από τον φιλελευθερισμό, επιδιώκοντας τον συνδυασμό πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ανάλυσης που θυμίζει ανθρωπολογική προσέγγιση. Ανεξάρτητα από τις επιμέρους επιφυλάξεις, πρόκειται για ένα πάρα πολύ χρήσιμο κείμενο, που αντέχει μέχρι σήμερα πολύ περισσότερο από μεταγενέστερες αναλύσεις μαρξιστικών υποτίθεται τάσεων. Ο τρόπος, για παράδειγμα, που συσχετίζει τους τραπεζικούς οργανισμούς με τους κρατικούς μηχανισμούς και κυρίως με τις ισχυρές παγκόσμια κυβερνήσεις είναι αρκετά χρήσιμος για να καταλάβουμε τις σημερινές επιλογές των κρατικών επεμβάσεων για το φρενάρισμα της κρίσης. Για να καταλάβουμε τι συμβαίνει πέρα από τα φληναφήματα για παγκοσμιοποίηση και συρρίκνωση των εθνικών κρατών μπροστά στη γιγάντωση των υπερεθνικών εταιρειών.
(Μ. Α., "Προλεταριακή Σημαία", φ. 605, 4.10.2008)[ISBN: 960-8480-83-3]
Κρίστοφερ Λας
Γιατί έχει γίνει η οικογενειακή ζωή τόσο οδυνηρή, ο γάμος τόσο εύθραυστος, οι σχέσεις γονέων και παιδιών τόσο δύσκολες;
Λιμάνι σ΄έναν άκαρδο κόσμο
Η οικογένεια υπό πολιορκίαν
"Έξοχο βιβλίο - το καλύτερο που διαθέτουμε για την ιστορία της σημερινής οικογένειας".
The New Republic
"Λαμπρή έκθεση της συλλογικής αυταπάτης μίας "θεραπευτικής" κοινωνίας που αναζητά την ψυχική ασφάλεια. Η ανυπέρβλητη συνεισφορά του είναι πως δείχνει ότι η δημόσια ανησυχία για την κακή κατάσταση της οικογένειας έχει χρησιμεύσει για να μεταμφιέσει προσπάθειες να υποταχθεί η οικογένεια σε νέες μορφές έξωθεν επιρροών, συνήθως προς όφελος της προώθησης νέων υπηρεσιών και προϊόντων".
The New York Review of Books
"Λαμπρή επιχειρηματολογία, που μας κεντρίζει τη σκέψη".
The New York Times
"Η ανάλυση και τα συμπεράσματά του διαφοροποιούνται ρητά από ορισμένα ριζοσπαστικά ρεύματα (φεμινισμός, ψυχαναλυτικός αναθεωρητισμός, πολιτισμική ανθρωπολογία, νεομαρξισμός και "αντικουλτούρα"), τα οποία επικρίνουν τον καταπιεστικό θεσμό της οικογένειας και συνδέουν την κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο με τη χειραφέτηση του ατόμου από τα οικογενειακά δεσμά. Ο Λας υπογραμμίζει, αντιθέτως, τη σπουδαιότητα των οικογενειακών δεσμών και επισημαίνει τους κινδύνους που συνεπάγεται η διάβρωση της οικογενειακής ζωής στη σύγχρονη κοινωνία. Από πρώτη άποψη φαίνεται παράλογο ένας ριζοσπάστης στοχαστής, σφοδρός επικριτής του αμερικάνικου καπιταλισμού όπως ο Λας, να υπερασπίζεται παραδοσιακές αξίες. Τα επιχειρήματα και οι συλλογισμοί του, όμως, κατορθώνουν να κλονίσουν πολλές "προοδευτικές" μας βεβαιότητες. Παρατηρεί ότι η σταδιακή διάβρωση της εξουσιαστικής οικογένειας, που επήλθε καθ' όλη τη διάρκεια της φιλελεύθερης φάσης της αστικής κοινωνίας, όχι μόνο δεν απελευθέρωσε το άτομο από εξωτερικούς καταναγκασμούς, αλλά το υποδούλωσε σε νέες μορφές κυριαρχίας, ενώ ταυτόχρονα εξασθένησε την ικανότητά του για αντίσταση και αυτονομία. Η φιλελεύθερη επιτρεπτικότητα μπορεί να οδηγήσει σ' ένα νέο και πιο αποτελεσματικό σύστημα κοινωνικού ελέγχου. Και αντίστιχα, η διάλυση της εξουσίας/ αυθεντίας της οικογένειας και ο μαρασμός της οικογενειακής ζωής μπορεί να θέσουν τις ψυχικές βάσεις για την άνοδο ενός νέου τύπου δεσποτισμού. Στο όνομα της κριτικής στην "εξουσιαστική προσωπικότητα" που γεννάει η καταπιεστική οικογένεια, υποστηρίχθηκε η ανατικατάσταση της εξουσίας/ αυθεντίας των γονέων από την εξουσία/ αυθεντία των "ειδικών" της ανατροφής των παιδιών (γιατρών, ψυχολόγων κτλ.). Ο Λας εξετάζει κριτικά αυτό το φαινόμενο της εισβολής στην αμερικάνικη οικογένεια των ειδικών της κοινωνικής και ψυχικής παθολογίας. Επικαλείται μάλιστα τον Φρόυντ, ο οποίος υποστήριζε ότι η αυτονομία εδράζεται στην έντονη συναισθηματική ταύτιση με τους γονείς και έρχεται έπειτα από τρομερούς αγώνες για να ξεπεράσουμε την κατωτερότητα και την εξάρτηση. Η εξασθένηση της πατρικής φροντίδας, συμπεραίνει ο Λας, ακριβώς επειδή έχει αμβλύνει τη σύγκρουση πατέρων και γιων, καθιστά πολύ πιο δύσκολο για το παιδί να γίνει αυτόνομος ενήλικος". (Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 464, 3 Αυγούστου 2007)[ISBN:978-960-8263-62-Χ]
Κρίστοφερ Λας
O αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Kρίστοφερ Λας (1932-1994) έγραψε το βιβλίο αυτό, που διαβάστηκε πολύ στη χώρα του και στο εξωτερικό, το 1979. Θεωρεί χαρακτηριστικό της ζωής στην Aμερική της δεκαετίας του 1970 τον "ναρκισσισμό". O συγγραφέας αναφέρεται στην υποδοχή και την επίδραση του βιβλίου του σε ένα Eπίμετρο που έγραψε το 1990 και περιλαμβάνεται στην παρούσα έκδοση. "Eκπληκτική κατανόηση της σύγχρονης ζωής, με μία ηθική πεποίθηση που σπάνια συναντάται στη σημερινή ιστορία και κοινωνιολογία οι οποίες έχουν ξεκοπεί από τις ηθικές αξίες. O Λας συνέλαβε πράγματι κάτι καινούργιο".
Η κουλτούρα του ναρκισσισμού
περιοδικό Time
Μια παρατήρηση:
Όπως επισήμανε σε παλαιότερη βιβλιοκρισία του για το βιβλίο ο Φώτης Τερζάκης στη «Βιβλιοθήκη» της «Ελευθεροτυπίας», έχουν ξεφύγει δυο σημαντικές μεταφραστικές αστοχίες (που θα διορθωθούν στην επόμενη έκδοση):
Το πρώτο: όπου «κάθεξη», διαβάστε «επένδυση».
Το δεύτερο: όπου «νους», διαβάστε «νους/ ψυχή» (η αγγλική λέξη mind έχει και τις δυο σημασίες).
Ένα καθοριστικής σημασίας βιβλίο… που απογύμνωσε το 1979 την επικίνδυνη κουλτούρα του ναρκισσισμού (ένα βιβλίο βάση για τα σύγχρονα προβλήματα του πολιτισμού των τραγικών αδιεξόδων της παγκοσμιοποίησης) αναπτύχθηκε στη βάση μιας παλαιότερης μελέτης τού συγγραφέα για την οικογένεια («Λιμάνι σ’ έναν άκαρδο κόσμο», κυκλοφορεί στις «Νησίδες»)
Ένα βιβλίο που όταν κυκλοφόρησε εντυπωσίασε, αλλά και κρίθηκε ως ιερεμιάδα που σύντομα με την πρόοδο του εκσυγχρονισμού δεν είχε αξία, εκ νέου όμως έχει ακόμη μεγαλύτερη αξία, γιατί είναι διαχρονικό.
Τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου:
1. Το κίνημα αυτογνωσίας και η εισβολή της κοινωνίας στον εαυτό
2. Η ναρκισσιστική προσωπικότητα του καιρού μας
3. Αλλαγή των τρόπων επιτυχίας
4. Η κοινοτοπία της αυτογνωσίας: θεατρικότητα της πολιτικής
5. Η υποβάθμιση του αθλητισμού
6. Το σχολικό σύστημα και η νέα αγραμματοσύνη
7. Ο εκσυγχρονισμός της αναπαραγωγής και η κατάρρευση της εξουσίας
8. Η φυγή από το συναίσθημα. Κοινωνιοψυχολογία του πολέμου των δύο φύλων
9. Η κλονισμένη πίστη στην αναγέννηση της ζωής
10. Πατερναλισμός χωρίς πατέρα.
«Ένα βιβλίο που χτυπά ίσια στην καρδιά της κουλτούρας. Συλλαμβάνει θαρραλέα ορισμένα εκπληκτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής», έγραψε ο καθηγητής Μ. Rogin του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϋ.
Όμως τώρα, που όλα έχουν φτάσει σ’ ένα σημείο ακατανόητου αδιεξόδου, σε ποιο λιμάνι θα κατευθυνθούμε σ’ έναν τόσο εφιαλτικό κόσμο;
Δημήτρης Κακαβελάκης, «Χανιώτικα Νέα», 23.6.2008 (κείμενο αφιερωμένο από τον Δ. Κακαβελάκη στη μνήμη τού αείμνηστου Μιχάλη Γρηγοράκη, που ήταν αντίμαχος στον ναρκισσισμό)
Κρίστοφερ Λας
"Σε μία εποχή δυσκολιών, η καθημερινή ζωή γίνεται άσκηση στην επιβίωση. Οι άνθρωποι ζουν μόνο το σήμερα. Σπάνια κοιτάζουν πίσω, για να μη παραδοθούν σε μία παραλυτική νοσταλγία· και αν κοιτάζουν μπρος, είναι για να δουν πώς μπορούν να προστατευθούν από τις συμφορές που σχεδόν όλοι περιμένουμε σήμερα. Η συναισθηματική ισορροπία απαιτεί σήμερα έναν ελάχιστο εαυτό, και όχι τον επιβλητικό εαυτό του πρόσφατου παρελθόντος." Έτσι ξεκινά το βιβλίο του ο Κρίστοφερ Λας και στις τριακόσιες σελίδες που ακολουθούν στηρίζει τα λεγόμενά του. "Ακόμη πιο πολύτιμο από τον πολυεγκωμιασμένο πρόγονό του, την Κουλτούρα του ναρκισσισμού". John W. Aldridge "Μας λέει συναρπαστικά και πρωτότυπα πράγματα… Πολύ σοφές οι ψυχοπολιτικές του σκέψεις". Dennis H. Wrong, New York Times Book Review
Ο ελάχιστος εαυτός
Ψυχική επιβίωση σε καιρούς αναστάτωσης
Ο Κρίστοφερ Λας στο βιβλίο αυτό ασχολείται με την επίδραση της σύγχρονης κοινωνίας στη διαμόρφωση του Εαυτού. Ο 20ός αιώνας έφερε την εκτενή βιομηχανοποίηση, τη βία σε έκταση και μορφή πρωτοφανείς στην Ιστορία, τον υπερπληθυσμό, τον οικολογικό κίνδυνο και την αύξηση του όγκου και ταχύτητας μετάδοσης της πληροφορίας. Ταυτόχρονα, έφερε και μια άνευ προηγουμένου κοινωνική και πολιτική πολυπλοκότητα. Η αίσθηση της κλίμακας του κοινωνικού περιγύρου που περιβάλλει τον κάθε άνθρωπο μεγάλωσε κατά πολύ, ενώ ο αυξημένος ρυθμός των εξελίξεων τον ανάγκασε να μετατραπεί από ήρεμο διαμορφωτή της πραγματικότητάς του σε δρομέα που προσπαθεί να προλάβει τις εξελίξεις. Το μη-οικείο, ταχέως εξελισσόμενο και απειλητικό αυτό περιβάλλον εμφανίζεται υπερβολικά «μεγάλο» και εχθρικό προς την εγγενή τάση του ανθρώπου να επιβληθεί στον περίγυρό του. Αποτέλεσμα: η συρρίκνωση του Εαυτού στα απολύτως βασικά στοιχεία του, ο περιορισμός του σε μια κατάσταση διαρκούς πολεμικής ετοιμότητας. Και όπως σε κάθε πόλεμο, η επιβίωση μετατρέπεται σε πρωτεύουσα προτεραιότητα, τόσο πολύ μάλιστα που καθίσταται αυτοσκοπός, παραβλέποντας την ανάγκη αναζήτησης οποιουδήποτε άλλου νοήματος πέραν της ίδιας της επιβίωσης. Η υγιής υπαρξιακή σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του διαρρηγνύεται καθώς αυτός μετατρέπεται σε πολεμιστή: ανασφαλής, επιθετικός και καιροσκόπος, έτοιμος να κάνει το καθετί που πιστεύει ότι θα κατασιγάσει την ανασφάλειά του, ξεχνά πόσο βαθιά συνδεδεμένη είναι η μοίρα του με τη μοίρα των άλλων ανθρώπων και του ευρύτερου περιβάλλοντός του. Τα παραπάνω αποτελούν μικρό μόνο μέρος του νοήματος του βιβλίου, νοήματος που υποστηρίζεται από μια εμβριθή επιχειρηματολογία η οποία είναι εκτενέστατη σε κλίμακα και σε περιεχόμενο: για να υποστηρίξει τα λεγόμενά του, ο Λας μας ταξιδεύει σε πλήθος νοητικών τοποθεσιών, όπως στις ναζιστικές συγκεντρώσεις της Γερμανίας του 1938 ή τις αλληλεπιδράσεις των φροϋδικών διαστρωματώσεων της ψυχής. Ένα βιβλίο όχι εύκολο, που όμως, όπως καθετί δύσκολο, ανταμείβει την προσπάθεια με έναν ανεκτίμητο πλούτο γνώσης που ξεπερνά κατά πολύ τα όρια τα οποία τυχόν θέτει ο τίτλος.
(Μάριος Δαμουλιάνος, περ. Strange, 2008)[ISBN: 960-8263-56-5]
Κρίστοφερ Λας
Tο 1930 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Oρτέγκα υ Γκασετ "H εξέγερση των μαζών". O ισπανός φιλόσοφος έκρινε ότι η ορμητική είσοδος των λαϊκών μαζών στην ιστορία αποτελούσε μείζονα κίνδυνο για τη δημοκρατία. Eξήντα χρόνια αργότερα, ο αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Kρίστοφερ Λας κρίνει ότι η δημοκρατία σήμερα απειλείται από τις ελίτ, δηλαδή τα ανώτερα στελέχη των μεγάλων εταιρειών και τους εύπορους ελευθεροεπαγγελματίες. Γιατί οι ελίτ αυτές έχουν αποκοπεί από τη χώρα και την κοινωνία τους και προσπαθούν να επιβάλουν στον κόσμο την απόλυτη ομοιομορφία. Στα επτά κείμενα που αποτελούν τον τόμο, ο Λας εξετάζει τη δημόσια εκπαίδευση, τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, την πολυπολιτισμικότητα, αλλά και τη ζωή σε μία εκκοσμικευμένη κοινωνία όπως η σημερινή.
Η εξέγερση των Ελίτ
και η προδοσία της δημοκρατίας
ΟΤΑΝ Η ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΝΟΜΠΑΡΕΙ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟ ΝΟΥ
Ο ιστορικός και κοινωνιολόγος Κρίστοφερ Λας αποτελεί ιδιόμορφη περίπτωση στον χώρο της αμερικάνικης διανόησης. Αρκετά νωρίς διαφοροποιήθηκε από τους συναδέλφους του, επιχειρώντας να απευθυνθεί στο ευρύ κοινό. Η γραφή του είναι παθιασμένη και μαχητική, τα κείμενά του πολεμικά, το ύφος του καταγγελτικό. Ελάχιστα είναι τα ζητήματα για τα οποία δεν έχει γράψει. Στα κείμενά του στηλιτεύει την αντικουλτούρα της δεκαετίας του 1960, την πολυπολιτισμικότητα και τον μεταμοντέρνο σκεπτικισμό, τις αναζητήσεις της Νέας Αριστεράς, την εξάπλωση της ψυχοθεραπείας και της «κουλτούρας του ναρκισσισμού», την απώλεια της αυτονομίας του πανεπιστημίου, την απαξίωση της θρησκείας, της πατρίδας και της οικογένειας στον σύγχρονο κόσμο, τις αλλαγές στην κοινωνική διαστρωμάτωση των Η.Π.Α. και τις πολιτικές τους συνέπειες. Θεμέλια της δημοκρατίας δεν είναι τα άτομα αλλά οι αυτοκυβερνώμενες κοινότητες, υποστηρίζει ο Λας (σ. 13). Αλλά οι νέες ελίτ του κοσμοπολιτισμού και της πολυπολιτισμικότητας, άνθρωποι που δεν πιστεύουν σε οικογένεια, πατρίδα και θρησκεία, στρέφονται εναντίον της «Μέσης Αμερικής» και υπονομεύουν, ισχυρίζεται, τις βάσεις της δημοκρατίας. […]
Αν και κατηγορεί εξ ίσου τις δυνάμεις της αγοράς (σ. 30), τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, τη γραφειοκρατία και τις παρεμβάσεις του προνοιακού κράτους για τη διάλυση του παραδοσιακού κοινωνικού ιστού, η αιχμή του Λας στρέφεται μάλλον προς ένα νέο στρώμα της διανόησης, το οποίο κατέχει σήμερα ηγεμονική θέση στις σύγχρονες Δυτικές κοινωνίες. Πρόκειται για τους ανθρώπους που εργάζονται στην πολιτισμική βιομηχανία (Τύπο, τηλεόραση, κινηματογράφο, μάνατζμεντ, διαφήμιση κτλ.). Το νέο αυτό στρώμα αδιαφορεί για, ή ειρωνεύεται, τον παραδοσιακό ρόλο του διανοούμενου-παιδαγωγού και δεν στοχεύει στη διαφώτιση και στην καθοδήγηση των μαζών ακολουθώντας κάποιο συγκεκριμένο κανονιστικό πρόγραμμα. Σύμφωνα με τον Λας, που τοποθετεί τον εαυτό του στην παλιά Αριστερά, η νέα ελίτ δεν ενδιαφέρεται «να επιβάλλει τις αξίες της στην πλειονότητα», την οποία αντιμετωπίζει με «ανάμεικτη περιφρόνηση και ανησυχία» (σ. 26), θεωρώντας την «αδιόρθωτα ρατσιστική, σεξιστική, επαρχιώτικη και ξενοφοβική» (σ. 22). […]
Κι όμως! Στη «Μέση Αμερική» επιβιώνει ο «κοινός νους», ισχυρίζεται ο Λας, σ’ αυτά τα στρώματα επιβιώνουν οι παραδόσεις, χάρη στις οποίες το έθνος μπορεί να ανακάμψει: πρόκειται για τις παραδοσιακές αξίες των μικροϊδιοκτητών γης, των μικροεμπόρων και των τεχνιτών – «ο ποπουλισμός είναι η αυθεντική φωνή της δημοκρατίας» (σ. 83). Ο Λας αντιπαραθέτει τον «κοινό νου» στις αφηρημένες ιδέες της νέας ελίτ, ενώ κατανοεί τη «Μέση Αμερική» και συμπάσχει μ’ αυτήν, με τους «απλούς ανθρώπους» που μιλούν για ηθική έκπτωση και ανησυχούν για τη θρησκευτική αδιαφορία, την κυριαρχία υλιστικών αξιών και τη λατρεία του χρήματος, την αποθέωση της εφήμερης απόλαυσης, την έλλειψη ορίων και τη σεξουαλική αποχαλίνωση, τον αυξανόμενο αριθμό διαζυγίων και αμβλώσεων, την αύξηση της χρήσης ναρκωτικών κ.ά. (σ. 84). Πού οδεύουμε, λοιπόν, αγωνιά μαζί τους ο Λας, ενώ υποστηρίζει ότι ο μαρξισμός «οφείλει ν’ αφομοιώσει τις διαισθήσεις των πολιτισμικά συντηρητικών» (σ. 97). […]
Καθώς ο συγγραφέας συμμετέχει μαχητικά στο δημόσιο πεδίο, ψάχνοντας, όπως γράφει, «μια μορφή σοσιαλισμού που να ταιριάζει στην Αμερική», παίρνει μέρος στις ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις της εποχής του και μας προσφέρει πλούσιο ιστορικό υλικό για να κατανοήσουμε τις αντιθέσεις της σύγχρονης Αμερικής, την αμηχανία και τις αντιφάσεις της σύγχρονης Αριστεράς και τη γοητευτική αλλά τόσο παραμελημένη ιστορία της σύγχρονης διανόησης.
(Ελένη Ανδριάκαινα, Ελεύθερος Τύπος της Κυριακής, 30.3.2008)
Ένα καταπληκτικό και καθοριστικό βιβλίο σύγχρονης σκέψης για την προδοσία και την απειλή της Δημοκρατίας, του πολιτεύματος που γεννήθηκε πριν 2.500 στην Ελλάδα, για να λάμψει σαν φωτεινό μετέωρο λίγα χρόνια στο κατασκότεινο αντι-δημοκρατικό στερέωμα της εξουσιαστικής βαρβαρότητας σ' Ανατολή και Δύση, σε Βορρά και Νότο. … Το οποίο αλλοιώθηκε αντιπροσωπευτικά στη Δύση και παραμορφώθηκε δυναστικά στην Ανατολή, για να ψυχθεί στον Βορρά και να πυρακτωθεί στον Νότο, ώσπου τώρα προδόθηκε από την "εξέγερση των ελίτ" της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης Δημοκρατίας του τρόμου, της ανισότητας, της ξέφρενης επιζήτησης κερδών. … Των ελίτ που έχουν σημαία τους την υπέρτατη αγνωμοσύνη προς τους προκατόχους τους με την κοινωνική ευαισθησία, αλλά και στις κοινότητες που καθοδηγούν. … Οι ελίτ αυτές βρίσκονται στις κορυφές της κοινωνικής ιεραρχίας, οι υπηρέτες, λειτουργοί και εξουσιαστές του Θεού Χρήμα. …
Έχουν προδώσει την ιδέα της Δημοκρατίας για όλους.
Δημήτρης Κακαβελάκης, ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, 8.9.2008
Νταίηβιντ Ρήσμαν,
Το μοναχικό πλήθος
Μία μελέτη της αλλαγής του χαρακτήρα του ΑμερικανούΤο βιβλίο αυτό πρωτοδημοσιεύθηκε στην Αμερική το 1949 και θεωρείται δίκαια ένα από τα πιο σημαντικά έργα της κοινωνιολογίας του 20ού αι. Ο Ρήσμαν πραγματεύεται εδώ το θέμα του «κοινωνικού χαρακτήρα». Ερευνά, δηλαδή, τα σημάδια που αποτυπώνει η κοινωνία πάνω στην προσωπικότητα του ανθρώπου, την πίεση και την επίδραση που ασκεί πάνω στα άτομα, αξιώνοντας έναν ορισμένο βαθμό συμμόρφωσης προς τις ανάγκες της. Ο Ρήσμαν προσδιορίζει έτσι τρεις τύπους προσωπικότητας, που συνδέονται με τρεις ανάλογους τύπους κοινωνίας: (α) Οι παραδοσιοστρεφείς άνθρωποι αντιστοιχούν σε σχετικά αναλλοίωτες κοινωνίες, όπου το άτομο καθορίζεται από την υπακοή στην παράδοση. (β) Οι ενδοστρεφείς άνθρωποι αντιστοιχούν στις κοινωνίες οι οποίες αναδύθηκαν στη Δυτική ιστορία μετά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση. Εδώ η πηγή προσανατολισμού για το άτομο είναι «εσωτερική», με την έννοια ότι εμφυτεύεται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του από τους μεγαλυτέρους του και κατευθύνεται προς αναπόδραστα προσδιορισμένους σκοπούς. (γ) Οι ετεροστρεφείς άνθρωποι εμφανίζονται στη σύγχρονη κοινωνία (και ιδίως στην αμερικάνικη). Γι' αυτούς η πηγή προσανατολισμού είναι οι συγκαιρινοί τους. Το κοινό στους ετεροστρεφείς ανθρώπους είναι, δηλαδή, το ότι παρουσιάζουν μιαν εξαιρετική ευαισθησία απέναντι στις ενέργειες και στις επιθυμίες των άλλων. Η μετάβαση στον ετεροστρεφή άνθρωπο του 20ού αι. συμβαδίζει με το πέρασμα από την εποχή της παραγωγής στην εποχή της κατανάλωσης, με τη δημογραφική σταθεροποίηση, με την ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας (Μ.Μ.Ε.), με την υποτίμηση της εργασίας και την ανακάλυψη της αξίας του ελεύθερου χρόνου κτλ. Σε κάθε κοινωνία, όμως, υπάρχουν κι εκείνοι που δεν συμμορφώνονται στο κυρίαρχο πρότυπο κοινωνικού χαρακτήρα, αλλά μπορεί να γίνουν και «αυτόνομοι». Οι αυτόνομοι ανιχνεύουν καινούργιες δυνατότητες ύπαρξης και είναι ικανοί να επωμιστούν τους κινδύνους της ανοιχτής παρέκκλισης και να επιλέξουν την ελευθερία. Ο Ρήσμαν επισημαίνει ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες ευνοούν την αυτονομία λιγότερο από όσο γενικά πιστεύεται. Η αυτονομία προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο αυτοσυνειδησίας, που είναι πάντοτε δύσκολο επίτευγμα. Είναι επίσης εξαιρετικά δύσκολη μια μαζική αφύπνιση των ανθρώπων, που θα τους οδηγούσε να αντιδράσουν στην τελετουργική συμμόρφωση προς τις κοινωνικές επιταγές, να συναισθανθούν τη μοναξιά τους μέσα στο πλήθος των ομοίων και να επιχειρήσουν να αλλάξουν τη ζωή τους και την κοινωνία. «Η άποψη ότι άνθρωποι έχουν πλαστεί ελεύθεροι και ίσοι είναι συνάμα σωστή και παραπλανητική. Οι άνθρωποι έχουν πλαστεί διαφορετικοί. Χάνουν την κοινωνική τους ελευθερία και την ατομική τους αυτονομία, όταν επιδιώκουν να μοιάσουν ο ένας στον άλλο», γράφει ο Ρήσμαν στο τέλος του βιβλίου του.
(Θ. Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της ΕΛΕΥΕΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 14. 12. 2001)
Ηδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, ο κοινωνιολόγος Νταίηβιντ Ρήσμαν, σκιαγραφώντας τον χαρακτήρα του Αμερικανού στο έργο του ΤΟ ΜΟΝΑΧΙΚΟ ΠΛΗΘΟΣ διαπίστωνε ότι οι σύγχρονες δομές ευνοούν την ετεροστρέφεια, την τάση του κοινωνικού ατόμου να επιζητά την έγκριση και την καθοδήγηση των άλλων. «Το κοινό σε όλους τους ετεροστρεφείς ανθρώπους είναι ότι οι συγκαιρινοί τους είναι η πηγή προσανατολισμού για το άτομο, είτε οι γνωστοί του είτε οι έμμεσα γνωστοί του, μέσω μέσω είτε των Μ.Μ.Ε. Η πηγή αυτή ασφαλώς εσωτερικεύεται, με την έννοια ότι η εξάρτηση από αυτήν για καθοδήγηση στη ζωή εμφυτεύεται κατά τα παιδικά χρόνια. Οι στόχοι προς τους οποίους κατευθύνεται ο ετεροστρεφής μετατοπίζονται ανάλογα με αυτή την καθοδήγηση: μόνον η διαδικασία της προσπάθειας και η διαδικασία τού να προσέχει πολύ τα σήματα από τους άλλους παραμένουν αναλλοίωτες εφ' όρου ζωής. Αυτός ο τρόπος επαφής με τους άλλους επιτρέπει μια στενή συμμόρφωση της συμπεριφοράς, όχι μέσω εξάσκησης στη συμπεριφορά, όπως στον παραδοσιοστρεφή χαρακτήρα, αλλά μάλλον μέσω της εξαιρετικής ευαισθησίας απέναντι στις ενέργειες και στις επιθυμίες των άλλων». - Ετσι, οι δίπλα αποκτούν μια πολύ ιδιαίτερη ιδιότητα και μεταλλάσσονται σε μονάδα μέτρησης ή ακόμη και σε πεδίο πειραματισμού πιθανών επιθυμιών. Αν θέλουν το δείνα προϊόν, γιατί να μην το θέλουμε κι εμείς; Αν κυκλοφορούν στο σπίτι φορώντας τα συγκεκριμένα αξεσουάρ, γιατί να μην κάνουμε κι εμείς το ίδιο; Αν, από την άλλη, κάτι δεν ταιριάζει στην κατ' ευφημισμόν δική μας ηθική ή αισθητική, γιατί να μην το καταγγείλουμε και να γίνουμε εμείς οι πρωτοπόροι; - Διότι, όντας ενήμεροι της παραπλήσιας καθημερινότητας, δεν κινδυνεύουμε να βαδίσουμε στα τυφλά. Το κέρδος είναι σίγουρο, αν και η διαρκής επόπτευση της ζωής των άλλων κρύβει ενίοτε δυσάρεστες εκπλήξεις, όπως για παράδειγμα μια άμεση αντιστροφή ρόλων ή μια κατηγορία περί παραβίασης ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων. Πάντως, τα πολυμήχανα Μ.Μ.Ε., χωρίς να χάνουν ούτε δευτερόλεπτο από τον πολύτιμο χρόνο τους, συνεχίζουν να τροφοδοτούν τους πολίτες με πολύμορφες αφηγήσεις της διπλανής πόρτας, για να συνεισφέρουν στη διαιώνιση των αναγκών που εκείνα πρώτα καλλιέργησαν. Το ριάλιτι σόου είναι, εδώ και καιρό, το νέο επεισόδιο σε αυτή την ατελεύτητη διαδικασία εκπομπής χειραγωγητικών μηνυμάτων. Βεβαίως, στο μέλλον, οι επαφές με τα πρόσωπα των γειτόνων θα γίνονται όλο και πιο βίαιες. Ωσπου να μη μένει τίποτε κρυφό, και να είμαστε όλοι κλώνοι. - Το αόρατο πλήθος συνωστίζεται πίσω από τη διπλανή πόρτα περιμένοντας την άφιξη του μοναχικού γείτονα, για να του επιφυλάξει το φρικιαστικό πάρτι υποδοχής-προσαρμογής.
(Μανώλης Ανδριωτάκης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 17. 4. 2002)
Παρά τον υπότιτλο, που περιορίζει την αλλαγή του χαρακτήρα στον Αμερικανό, το κλασικό βιβλίο του Ρήσμαν αναλύει ουσιαστικά τον σύγχρονο άνθρωπο, όπου κι αν ζει. Έχει επηρεάσει πολλούς μεγάλους στοχαστές της Ευρώπης και έχει σφραγίσει την κοινωνιολογική σκέψη από τη δεκαετία τού 1950 και μετά.Μελετά τους ανθρώπους που ήταν στραμμένοι στην παράδοση, τους ανθρώπους που ήταν εστιασμένοι στον εαυτό τους και στις επιδόσεις τους, τους σύγχρονους ανθρώπους που είναι στραμμένοι στους άλλους.
[ISBN: 960-8480-77-9]
Ζιλ Λιποβετσκι,
Η εποχή του κενού
Δοκίμια για τον σύγχρονο ατομικισμόΑναλύοντας τα σπουδαία έργα των κορυφαίων αμερικανών κοινωνιολόγων Νταίηβιντ Ρήσμαν, Κρίστοφερ Λας, Ντάνιελ Μπελ και Ρίτσαρντ Σένετ, ο συγγραφέας καταλήγει στα συμπεράσματα του: Ζούμε σε μία νέα εποχή.
Την εξέγερση της δεκαετίας του 1960 διαδέχονται σήμερα η αδιαφορία και ο ναρκισσισμός.
Τη λογική της ομοιομορφοποίησης διαδέχονται η αποτυποποίηση και η γοητεία.
Την ιδεολογική σοβαρότητα διαδέχεται η γενίκευση του χιούμορ.
Μια νέα δημοκρατική εποχή που χαρακτηρίζεται από τον περιορισμό της βίας και την εξάντληση αυτού που εδώ και εκατό χρόνια αποτελούσε την πρωτοπορία.
Με αυτό τον νέο ατομικισμό, οι αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες εισέρχονται στη "μεταμοντέρνα" εποχή.
[ISBN: 960-8263-04-2]
Τσβετάν Τόντοροφ,
Απέναντι στο ακραίο
Ο Τόντοροφ στο βιβλίο του ερευνά την ακραία και τραγική εμπειρία των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Το έργο του αυτό αντιπροσωπεύει μια πολύτιμη συμβολή στη διατήρηση της μνήμης, αλλά και μια σημαντική απόπειρα θεωρητικής ερμηνείας, που φιλοδοξεί να αντλήσει διδάγματα από το παρελθόν. Ο Τόντοροφ στηρίζεται κυρίως στις μαρτυρίες αυτών που επέζησαν και περιέγραψαν τις συνθήκες ζωής των κρατουμένων στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και στο σοβιετικά του Γκουλάγκ. (Ξεχωρίζει η συγκλονιστική μαρτυρία του Πρίμο Λέβι.) Αναλύει έτσι το σύστημα των εσωτερικών σχέσεων, τα ακραία χαρακτηριστικά της φρίκης και του τρόμου, αλλά και την ηθική ζωή, τη μάχη του καλού με το κακό, που συνεχίζει να διεξάγεται, έστω και μέσα από μύριες δυσκολίες και με πολλαπλές αντιφάσεις. - Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα χρειάζονταν ένα είδος πραγματικής επίγειας κόλασης, ικανής να προξενεί τον φόβο και την υποταγή των ανθρώπων. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αναλαμβάνουν αυτό τον ρόλο και επομένως είναι λειτουργικά εργαλεία αυτών των καθεστώτων, που βασίζονται στη βία και στον θεσμοθετημένο τρόμο. Στο βάθος, μέσα στον μικρόκοσμο των στρατοπέδων συγκέντρωσης, ξαναβρίσκουμε, σε μικρογραφία αλλά και σε πιο ακραία και απροκάλυπτη μορφή, τους μηχανισμούς της βίας και της καθυπόταξης που κυριαρχούν και στην υπόλοιπη κοινωνία. - Τα στρατόπεδα του ολοκληρωτισμού μοιάζουν στην εποχή μας με μιαν ενσάρκωση του απόλυτου κακού. Ωστόσο, αυτοί που έπραξαν το κακό δεν είναι κάποια σπάνια τέρατα ή κτήνη, αλλά συνηθισμένοι άνθρωποι που μας μοιάζουν. Ο Τόντοροφ αναπτύσσει και προεκτείνει τη θέση της Χάννα ¶ρεντ [στο βιβλίο της Ο ΑΪΧΜΑΝ ΣΤΗΝ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ] για την «κοινοτοπία του κακού». Από την άλλη μεριά, ωστόσο, μας θυμίζει ότι υπήρξαν άνθρωποι που έζησαν αυτή την κόλαση και, χωρίς να είναι ήρωες ούτε άγιοι, στάθηκαν ικανοί για υποδειγματικές πράξεις που έχουν μεγάλη ηθική αξία.
(Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 12. 4. 2002)Ο Τσβετάν Τόντοροφ γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βουλγαρία.Τα σαράντα τελευταία χρόνια ζει στη Γαλλία. Είναι τώρα διευθυντής ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (C.N.R.S.).
Γράφει κριτικά κείμενα και δοκίμια, αλλά έχει εκδώσει και λογοτεχνικά έργα. Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί αρκετά έργα του, όπως:Ο εκπατρισμένος
Ποιητική
Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία
Κριτική της κριτικής
Οι καταχρήσεις της μνήμης
[στον τόμο Εβραϊκή ιστορία και μνήμη][ISBN: 960-8480-78-7]
Πιοτρ Κροπότκιν,
Αναμνήσεις ενός επαναστάτηΓύρω από μια ζωή.
Αυτοβιογραφία ενός πρίγκιπος-επαναστάτου.Ο ίδιος ο Πετρ Κροπότκιν στο πρόλογό του στη ρωσική έκδοση του 1902, ο συγγραφέας γράφει:
"Αρχισα να γράφω το βιβλίο μου φυσικά στα ρωσικά. Το πρώτο μέρος, Παιδικά χρόνια, είχε ήδη γραφεί όταν πήγα στην Αμερική το φθινόπωρο του 1897. Στην Αμερική, γνωρίστηκα με τον συμπαθέστατο Ουόλτερ Πέιτζ, που εξέδιδε το περιοδικό Atlantic Monthly. Αυτός με έπεισε να συνεχίσω να γράφω, να ολοκληρώσω το βιβλίο και να το δημοσιεύσω σε συνέχειες στο περιοδικό του".
[ISBN: 960-8263-10-7]
Πιοτρ Κροπότκιν,
Αγροί, εργοστάσια, εργαστήριαΟ ρώσος πρίγκιπας Πιοτρ Κροπότκιν (1842-1921) ήταν από τους γνωστότερους αναρχικούς του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Από υπασπιστής του τσάρου κατέληξε στη φυλακή. Δραπεύτευσε από εκεί και έζησε στην Αμερική, στην Ελβετία, στη Γαλλία και στην Αγγλία. Επέστρεψε στη Ρωσία μετά την Ρωσική επανάσταση του 1917 και πέθανε εκεί.
Τα έργα του, που πραγματεύονται θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα, καλύπτουν όλο το επιστητό και διαβάστηκαν και διαβάζονται από αναρχικούς και μη σε ολόκληρο τον κόσμο.Τα κείμενα του βιβλίου εμφανίστηκαν σαν μία σειρά άρθρων που δημοσιεύτηκαν από το 1888 μέχρι το 1890. Συγκεντρώθηκαν και εκδόθηκαν σε βιβλίο το 1899.
[ISBN: 960-8480-67-1]
Πιοτρ Κροπότκιν,
Ηθική"Ο κλασικός αναρχισμός υπερασπίζεται μαχητικά ένα ιδεώδες ελευθερίας που δεν συνεπάγεται την ελευθερία του ατόμου να κάνει ό,τι θέλει, αδιαφορώντας για το κοινωνικό σύνολο, αλλά προϋποθέτει μάλλον μιαν ελευθερία που ρυθμίζεται από την ηθικότητα, που αναγνωρίζει και τηρεί τις επιταγές μιας ηθικής της συνεργασίας, της αλληλοβοήθειας και της δικαιοσύνης. Οι κλασικοί θεωρητικοί του αναρχισμού αποδέχονται γενικά την ύπαρξη ενός αντικειμενικού ηθικού νόμου, που είναι κατά κάποιο τρόπο εγγενής στη φύση ή μπορεί να αναχθεί σ' αυτήν. Η υπόθεση ενός φυσικού ηθικού νόμου υποστυλώνει την πεποίθησή τους ότι είναι δυνατόν να εδραιωθεί μια νέα ανώτερη ηθική τάξη πραγμάτων ελευθερίας και δικαιοσύνης, χωρίς τον καταναγκασμό του κράτους και τα δεσμά της θρησκείας ή της μεταφυσικής. Στην "Ηθική" ο Κροπότκιν οραματίζεται μιαν ηθική πρόοδο του ανθρώπινου γένους, που θα γίνει δυνατή χάρη στην ανάπτυξη των φυσικών και κοινωνικών επιστημών. Εξετάζει τις πολλές ερμηνείες για την προέλευση της ηθικής και επισκοπεί τις διάφορες ηθικές διδασκαλίες από την αρχαιότητα έως τους καιρούς του, επισημαίνοντας τα όρια και τις αντιφάσεις τους. Η νέα σύλληψη των θεμελιωδών αρχών της ηθικής που προτείνει ο "αναρχικός πρίγκιπας" βρίσκει στον Δαρβίνο τον μεγάλο της πρόδρομο. Ο Δαρβίνος επισήμανε ότι η αλληλοβοήθεια των ομοειδών όντων, δηλ. το κοινωνικό ένστικτο, είναι η πηγή από την οποία προέρχεται όλη η ηθική. Ο Κροπότκιν εισηγείται μιαν ερμηνεία του έργου του Δαρβίνου η οποία αντιτίθεται ρητά στις διάφορες εκδοχές "κοινωνικού δαρβινισμού" (που διέδιδαν στοχαστές όπως ο Χέρμπερτ Σπένσερ κ.ά.), σύμφωνα με τις οποίες ο νόμος της εξέλιξης συνεπάγεται έναν αδιάκοπο αγώνα για τη ζωή και την εξολόθρευση των αδύναμων από τους ισχυρότερους. Στην "Καταγωγή του ανθρώπου" ο Δαρβίνος έδειξε ότι ο πόλεμος στη φύση περιορίζεται κυρίως σε αγώνα μεταξύ διαφορετικών ειδών, ενώ μέσα στο ίδιο είδος η πρακτική της αλληλοβοήθειας είναι ο κανόνας. Πάνω σ' αυτό το στέρεο θεμέλιο της αλληλοβοήθειας μπορεί να ανεγερθεί ολόκληρο το οικοδόμημα μιας νέας ηθικής του αλτρουισμού, της δικαιοσύνης και της ισοτιμίας, που θα έχει διαρρήξει οριστικά τους δεσμούς της με τη θεολογία και τη μεταφυσική". (Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 469, 7 Σεπτεμβρίου 2007)
[ISBN: 978-960-8263-66-2]
Μαρκ Φερρό,
Από τα σοβιέτ στον γραφειοκρατικό κομμουνισμόΟι μηχανισμοί μιας ανατροπής:
Mε πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση
Μέσα από κείμενα ανέκδοτα,
λησμονημένα, παραγκωνισμένα,
ο κορυφαίος γάλλος ιστορικός
αναλύει τους μηχανισμούς,
που οδήγησαν τη σοβιετική κοινωνία
από τη διεκδίκηση της δημοκρατίας
στο ολοκληρωτικό γραφειοκρατικό καθεστώς.Διαβάζοντας το βιβλίο αυτό συμπεραίνουμε ότι ο Οκτώβριος του 1917 θα έπρεπε να αποτελεί το σύμβολο της αποφασιστικής υποχώρησης της δυναμικής της επανάστασης των σοβιέτ (που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του ίδιου χρόνου), και όχι, όπως συμβαίνει συνήθως, της επικράτησής τους. Συγκεκριμένα, για τον γάλλο ιστορικό της σχολής των Annales η κατάληψη της κρατικής εξουσίας από το κόμμα των μπολσεβίκων τον Οκτώβριο του 1917 σηματοδοτεί τον περιορισμό του πλούτου των θεσμών άμεσης δημοκρατίας που αναπτύχθηκαν ευρύτατα μετά την πρώτη εξέγερση του Φεβρουαρίου. Μετά τον Οκτώβριο ενισχύεται θεσμικά η έμμεση έναντι της άμεσης δημοκρατίας, η γραφειοκρατοποίηση έναντι της αυτοδιαχείρισης, το κόμμα έναντι των τοπικών και εργοστασιακών συμβουλίων. Το ενδεχόμενο μιας επαναστατικής εξουσίας, υποστηρίζει ο Φερρό, καταλήγει έτσι στην πραγματικότητα μιας εξουσίας των επαναστατών. - Το συμπέρασμα αυτό ευνοείται μάλλον αποφασιστικά από το ότι ο Φερρό αυτονομεί την ιστορία των πολιτικών θεσμών της περιόδου Φεβρουάριος με Οκτώβριος 1917 από τη μελέτη των ιδεολογικών και οικονομικών θεσμών της ίδιας περιόδου αλλά και από το ότι αποκόπτει ταυτόχρονα την ιστορία αυτή από τη διεθνή κοινωνική συγκυρία (ιδεολογική, πολιτική, οικονομική). Ευνοείται, κοντολογίς, από το ότι ο Φερρό επικεντρώνεται σε μια μικροϊστορία του 1917. - Χωρίς νομίζω να καταρρίπτεται, το συμπέρασμα της μικροϊστορίας του Φερρό θα μπορούσε να φωτιστεί διαφορετικά αν επιχειρήσουμε να το συνδυάσουμε με μια μακροϊστορική θεώρηση ου 1917, όπως του Ερικ Χόμπσμπαουμ. Ενώ λοιπόν με τη μικροϊστορία του Φερρό τονίζεται η ασυνέχεια μεταξύ της επαναστατικής δυναμικής μετά τον Φεβρουάριο του 1917 και της κατάληψης της κρατικής εξουσίας από τους μπολσεβίκους τον Οκτώβριο, με τη μακροϊστορία του Χόμπσμπαουμ, δηλαδή με τον προσανατολισμό σ' ένα πιο διευρυμένο θεματικά και χρονολογικά ιστορικό πεδίο) αναδεικνύεται η συνέχεια πριν και μετά το σύνολο του έτους 1917. - Γράφει σχετικά ο Χόμπσμπαουμ: «Το σύνθημα Ψωμί Ειρήνη Γη άρχισε ταχύτατα να κερδίζει οπαδούς γι' αυτούς που το προπαγάνδιζαν, τους μπολσεβίκους του Λένιν που, από μια μικρή ομάδα λίγων χιλιάδων ατόμων τον Μάρτιο του 1917, έφτασαν να έχουν 250.000 μέλη το καλοκαίρι του ίδιου έτους. Σε αντίθεση με τη μυθολογία του Ψυχρού Πολέμου, που απεικόνιζε τον Λένιν βασικά ως οργανωτή πραξικοπημάτων, το μόνο όπλο που διέθεταν ο Λένιν και οι μολσεβίκοι ήταν η ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τι ακριβώς ήθελαν οι μάζες, με άλλα λόγια να ηγούνται γνωρίζοντας πώς να ακολουθούν τα αιτήματα των μαζών. Οταν, επί παραδείγματι, ο Λένιν κατάλαβε ότι, σε αντίθεση με το σοσιαλιστικό πρόγραμμα, οι αγρότες ήθελαν το μοίρασμα της γης σε οικογενειακούς κλήρους, δεν δίστασε ούτε στιγμή να δεσμεύσει τους μπολσεβίκους σ' αυτή τη μορφή οικονομικού ατομικισμού». (Ερικ Χόμπασμπαουμ, Ο σύντομος 20ός αιώνας, 1914-1991, σ. 87-88). - [Κατόπιν δημοσιεύεται σε μια ολόκληρη σελίδα της εφημερίδας ένα κείμενο του 1918 από το περιοδικό των αριστερών κομουνιστών ΚΟΜΟΥΝΙΣΤ. Βλ. ΑΠΟ ΤΑ ΣΟΒΙΕΤ., σ. 100-102.]
(Τέλης Τύμπας, Η ΕΠΟΧΗ, 7. 11. 1999)[ISBN: 960-8480-36-1]
Μαρκ Φερρό,
Η ιστορία υπό επιτήρησηΟ γάλλος συγγραφέας και ιστορικός επιχειρεί στο βιβλίο του (εξετάζοντας κινηματογραφικές ταινίες, εγχειρίδια ιστορίας, τον επίσημο λόγο των ιθυνόντων, αλλά και τον λόγο των μειονοτήτων και των καταπιεζόμενων λαών να δείξει ποιος είναι πράγματι ο ρόλος των ιστορικών αλλά και ποιος θα έπρεπε να είναι, για να εκπληρώσουν την αποστολή τους. Κατά τον Φερρό, η Ιστορία είναι ένα διακύβευμα, και χρέος του ιστορικού είναι να διαφυλάττει την ιστορική μνήμη των κοινωνιών και να κάνει κατανοητή την ιστορία. (Βιβλιοθήκη της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 25. 2. 2000)
Είναι έργο του κάθε έθνους να γράψει την <<δική του>> ιστορία.
Απο την Ρωσική Επανάσταση του 1905 μέχρι μιαν ασήμαντη κλοπή αγγινάρων στην Γενεύη το 1743, το εξαιρετικό και το κοινότοπο επανεξετάζονται και περνούν από το κόσκινο μιας επιλεκτικής μνήμης.
Με το βιβλίο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, η ιστορία επηρεάζει τον τρόπο μας να βλέπουμε τον κόσμο.
Αλλα ποιά ιστορία;
Μήπως η κινηματογραφική ταινία γουέστερν δεν αποσιωπά την τύχη των Ινδιάνων και δεν προτείνει μια στερεότυπη αμερικανοποίηση;
Ο Μαρκ Φερρό ξεσκεπάζει τους μηχανισμούς της κατασκευής των ιστορικών σκοπιμοτήτων και μας λέει πώς να βλέπουμε και πώς να σκεφτόμαστε και να γράφουμε την ιστορία.
Ο ιστορικός έχει διπλό ρόλο: να διαφυλάττει την ιστορική μνήμη και να κάνει κατανοητή την ιστορία.
Εκπληρώνει την αποστολή του;
'Η μήπως είναι η αποστολή αυτή εξ ορισμού ανέφικτη;
[ISBN: 960-8480-50-7]
Εζέν Ενρίκεζ,
Απο την ορδή στο κράτος
(προσπάθεια ανάλυσης του κοινωνικού δεσμού)Ο Εζέν Ενρίκεζ γεννήθηκε το 1931 στην Τύνιδα της Τυνησίας. 'Ηταν το έκτο παιδί της οικογένειάς του, έπειτα από τέσσερα κορίτσια και ένα αγόρι. Πέρασε παιδικά χρόνια χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Φοίτησε από το νηπιαγωγείο μέχρι και το λύκειο, στο γαλλικό λύκειο Carnot στην Τύνιδα.
Πήγε στη Γαλλία το 1949 και σπούδασε νομική, ψυχολογία, φιλοσοφία, εθνολογία. Παρακολούθησε ως ελεύθερος ακροατής και τα μαθήματα και σεμινάρια του Ιδρύματος Πολιτικών επιστημών. Έκανε το διδακτορικό του με τον Alain Touraine και το 1980 αναγορεύτηκε διδάκτορας κοινωνιολογίας στη σχολή Ανωτέρων Σπουδών των Κοινωνικών Επιστημών (E.H.E.S.S.)
Εργάστηε ως κοινωνιοψυχολόγος και σύμβουλος οργάνωσης και επιμόρφωσης σε θέματα ανθρώπινων σχέσεων επί σαράντα πέντε χρόνια.
Από το 1965 έως το 1997(που συνταξιοδοτήθηκε) δίδαξε, αρχικά ως βοηθός καθηγητή και κατόπιν ως καθηγητής κοινωνιολογίας, στα πανεπιστήμια του Παρισιού Nanterre και Denis Diderot.
Το 1972 ίδρυσε το περιοδικό Connexions(με τον J.C. Rouchy) και το 1993 το La Revue Internationale de Psychosociologie (με τον Gilles Amado).
Εκτός από πολλές μελέτες σε ειδικά περιοδικά, έχει δημοσιεύσει τα βιβλία:
Από την ορδή στο κράτος (1983)
Les figures du Maître (1991)
L' organisation en analyse (1992)
Les jeux du pouvoir et de désir (1997)
Le goût de l'alterité (1997)
Το σκοτεινό πρόσωπο των σύγχρονων δημοκρατιών (με την Claudine Haroche, 2002)
Το ανά χείρας βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη:
(α) μία ανάγνωση των λεγόμενων κοινωνιολογικών έργων του Φρόυντ και (β) μία ανάλυση των μορφών της εξουσίας στις νεότερες κοινωνίες.
Κοινωνιολόγοι και ψυχαναλυτές θεωρούν ότι τα έργα του Φρόυντ που μελετούν την κοινωνική ζωή (Τοτέμ και ταμπού, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ, Το τέλος μίας αυταπάτης, Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό, Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία)) δεν ανήκουν στο κυρίως έργο του. Ο Ενρίκεζ διαφωνεί και προχωρεί σε λεπτομερή και μεθοδική εξέταση των παραπάνω κειμένων, που καθιστά το βιβλίο του έργο αναφοράς. Ο Φρόυντ μας βοηθά να καταλάβουμε το ακόλουθο παράδοξο: γιατί οι άνθρωποι, που θέλουν να είναι ελεύθεροι και ευτυχισμένοι, υποτάσσονται σε τυράννους, αρχηγούς και κράτη; Γιατί δεν έχουμε ακόμα κατακτήσει τη δημοκρατία;
Στο δεύτερο μέρος, ο Ενρίκεζ επεξεργάζεται μία θεωρία του κοινωνικού δεσμού, με ό,τι αυτός εμπεριέχει από κυριαρχία, συγκρούσεις, καλυμμένη ή ανοιχτή βία. Εξετάζει διαδοχικά τις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων, μεταξύ των γενεών και τα νέα εμβλήματα του ιερού: την εργασία και το χρήμα. Συσχετίζει του μηχανισμούς της εξουσίας με τους μηχανισμούς της παράνοιας και της διαστροφής. Οι κοινωνίες μας, στις οποίες φαίνεται να δεσπόζουν η οικονομία και η ορθολογικότητα, είναι στην πραγματικότητα κατακυριευμένες από τον Έρωτα και τον Θάνατο.
Το βιβλίο αυτό, πλούσιο σε ιδέες και πάθος, δείχνει ότι οι μεγάλες φροϋδικές έννοιες δεν πρέπει να περιορίζονται στα πλαίσια της ψυχής του ατόμου. Ενορμήσεις, φαντασιώσεις, προβολές, ενεργούν ακατάπαυστα και στο κοινωνικό πεδίο.[ISBN: 960-8263-28-X]
Εζέν Ενρίκεζ - Κλωντίν Χαρός,
Το σκοτεινό πρόσωπο των σύγχρονων δημοκρατιώνMε πρόλογο του Eζέν Eνρίκεζ στην ελληνική εκδοση
Ο Φρόυντ πίστευε ότι ο πολιτισμός νοσεί και γίνεται νευρωτικός ακριβώς εξ αιτίας των προόδων του και υπό την επίδραση των προσπαθειών του να ρυθμίσει και να διαμορφώσει κοινωνικά την ανθρώπινη συμπεριφορά. Το 1930 (Η δυσφορία στον πολιτισμό) εξέφραζε την ελπίδα ότι κάποτε θα μελετηθεί η παθολογία των πολιτισμένων κοινωνιών. Ακολουθώντας αυτή την υπόδειξη του Φρόυντ, οι δυο συγγραφείς εξετάζουν τη δυσφορία που ενδημεί στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Ο διάλογός τους αναφέρεται στις πολλαπλές εκδηλώσεις της κρίσης που ζούμε σήμερα σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο και φωτίζει τις σκοτεινές πλευρές των Δυτικών κοινωνιών. Πιασμένες στο δόκανο μιας αυτοκαταστροφικής «ανάπτυξης», που επιταχύνει διαρκώς τους ρυθμούς της αλλαγής, γεννώντας δυσθυμία, άγχος, βία και ανομία, οι σύγχρονες κοινωνίες είναι βαθιά παθολογικές. Αλλά η μελέτη αυτής της κοινωνικής παθολογίας θα πρέπει να προφυλαχθεί από έναν μείζονα κίνδυνο: ορίζοντας ένα υπόδειγμα «υγιούς κοινωνίας» (όπως προσπάθησε να κάνει ο Έριχ Φρομ) καταλήγουμε να επιβάλουμε ως θεμελιώδη κανόνα την προσαρμογή στους θεσμούς. Στην προσπάθειά τους να ανιχνεύσουν τις πολλαπλές αιτίες και πηγές της διάχυτης δυσφορίας που αισθάνονται σήμερα οι περισσότεροι άνθρωποι, η Χαρός και ο Ενρίκεζ θέτουν πολλά ερωτήματα σχετικά με τη διαμόρφωση της ατομικής υποκειμενικότητας, την καθυπόταξη σε ποικίλες μορφές εξουσίας, τον φόβο μπροστά στην ελευθερία κτλ. Οι σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι σε θέση να προτείνουν ιδεώδη, στον βαθμό που κυρίαρχες αξίες είναι η αγορά και η οικονομική αποδοτικότητα. Η ολική επικράτηση της εμπορευματικής λογικής και της εργαλειακής ορθολογικότητας καθστούν δύσκολη κάθε διαδικασία εξιδανίκευσης στο άτομο. Η απουσία της ελπίδας, η απουσία προτάγματος ή συλλογικής προσδοκίας για το μέλλον, είναι ένας άλλος δρόμος που οδηγεί στην απάθεια, στην αδράνεια ή στη μνησικακία. Το μίσος για τον εαυτό συνδυάζεται με το μίσος για τους άλλους, τροφοδοτώντας τις πιο ακραίες μορφές βίας. Το αίσθημα της αδικίας μεγαλώνει όταν δεν τηρείται η υπόσχεση για δημοκρατική ισότητα, όταν πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ταπεινωμένοι, ξεχασμένοι, εγκατελειμμένοι. Οι πλούσιες και δημοκρατικές κοινωνίες μας δεν μπορούν να εγγυηθούν ένα αλάχιστο σεβασμού, αναγνώρισης και αξιοπρέπειας σε όλους τους πολίτες. Πώς οι κοινωνίες μας να μην είναι «άρρωστες», όταν το ιδεώδες που τις συνέχει είναι μόνον η παραγωγή και η κατανάλωση; (Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 19. 11. 2004)
H Kλωντίν Xαρός είναι διευθύντρια ερευνών στο Kέντρο Πολιτικών Eρευνών της Σορβόνης (CNRS). O ομότιμος καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο Paris VII Eζέν Eνρίκεζ είναι αρχισυντάκτης του περιοδικού Revue Internationale de psychosociologie και συγγραφέας τού σημαντικού βιβλίου "Aπό την ορδή στο κράτος. Aπόπειρα ψυχανάλυσης του κοινωνικού δεσμού", που κυκλοφορεί στις "Nησίδες". O Φρόυντ εξέφρασε την ανησυχία του για την εξέλιξη των Δυτικών κοινωνιών στο έργο του "H δυσφορία μέσα στον πολιτισμό" και τον μιμήθηκαν πολλοί συγγραφείς, όπως ο Pάιχ, ο Φρομ, ο Mαρκούζε, ο Mίτσερλιχ. Tο ζήτημα της δυσφορίας στις σύγχρονες δημοκρατίες το συναντούμε σταθερά στις εργασίες με θέμα την εξουσία, την κυριαρχία, την ενόρμηση του θανάτο, τους αγώνες για την αναγνώριση, και μας παρουσιάζει ορισμένες φορές τις πιο απειλητικές πτυχές της ψυχολογίας των ατόμων και των συλλογικών υποκειμένων. Oι δύο συγγραφείς αναζητούν εδώ τις ρίζες τού κακού, της βίας, της καταστροφικότητας, που ενεργούν σε βάθος και συχνά δεν μπορούμε να τις διακρίνουμε σε κοινωνίες που, χωρίς πολλή σκέψη, θεωρούνται σχετικά συναινετικές και ειρηνευμένες. Σε έναν διάλογο με αναφορές στην κοινωνιολογία, την πολιτική, την ψυχολογία, την ψυχανάλυση, αναρωτιούνται αν οι κοινωνίες μας είναι ή όχι άρρωστες και αν είναι θεμιτό να μιλούμε, γενικότερα, για μία παθολογική κατάσταση των πολιτισμένων κοινωνιών. Eπισημαίνοντας τη μερικές φορές ανησυχητική εξέλιξη της κοινωνίας, θυμίζουν ότι η διατήρηση μίας απαιτητικής και κριτικής σκέψης παραμένει, για τα άτομα, η καλύτερη άμυνα απέναντι στην αυθόρμητη τάση των ανθρώπινων ομάδων να υιοθετούν καταστροφικές συμπεριφορές.[ISBN: 960-8480-26-3]
Νόρμαν Κον,
Αγώνες για την έλευση της Χιλιετούς Βασιλείας του θεού:
επαναστάτες χιλιαστές και μυστικιστές αναρχικοί του Μεσαίωνα
Kυκλοφορεί η δεύτερη έκδοση (Φεβρουάριος 2006)
Το κλασικό βιβλίο αναφοράς για τις χριστιαννικές αιρέσεις κατά τον Μεσαίωνα
O Nόρμαν Kον γεννήθηκε το 1915 στο Λονδίνο και σπούδασε στην Oξφόρδη. Mετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο δίδαξε σε πολλά πανεπιστήμια της Aγγλίας, της Σκοτίας, της Iρλανδίας, των H.Π.A. και του Kαναδά. Eκτός από το ανά χείρας βιβλίο, που θεωρείται κλασικό έργο αναφοράς για τις μεσαιωνικές αιρέσεις, έγραψε και τα εξής: Warrant for Genocide Europe' s Inner Demons Cosmos, Chaos, and the World to Come Noah' s Flood Mε πρόλογο του συγγραφέα για την ελληνική έκδοση O Mεσαίωνας κληρονόμησε από την αρχαιότητα μία παράδοση προφητειών και της έδωσε νέα ζωή. H παράδοση αυτή προέβλεπε μία Xιλιετή Bασιλεία του Θεού στην οποία οι άνθρωποι θα χαίρονταν τον επίγειο Παράδεισο, απαλλαγμένοι από τα βάσανα και τις αμαρτίες. H μία γενιά μετά την άλλη προσδοκούσαν να γίνει ξαφνικά και θαυματουργικά μία πλήρης μεταμόρφωση του κόσμου. Συχνά η προσδοκία αυτή συνδυαζόταν με κοινωνική αναταραχή, και τότε δημιουργούνταν κοινωνικά κινήματα που τράνταζαν συθέμελα τη μεσαιωνική κοινωνία. Aντλώντας από μεσαιωνικές εκκλησιαστικές και λαϊκές πηγές, το κλασικό αυτό έργο διηγείται την ιστορία των κάθε λογής φανατικών που πίστευαν στην έλευση της Xιλιετούς Bασιλείας του Θεού (Millenium) και αγωνίστηκαν γι' αυτήν. "Πολύ πρωτότυπο και δυνατό βιβλίο... Aξίζει να το διαβάσουμε και να το πάρουμε ως πρότυπο". Isaiah Berlin "Πλούσιο υλικό, με συναρπαστικές λεπτομέρειες... Kαλύπτει ένα αχανές ανεξερεύνητο πεδίο". Hugh Trevor-Roper "Mε πάμπολλες πληροφορίες και γλαφυρά γραμμένο... φωτίζει πολλά άγνωστα γεγονότα... Πολύ ερεθιστικό". Christopher Hill
Ο Νόρμαν Κον πέθανε τον Ιούλιο του 2007.
Διαδηλώσεις εναντίον του 666 που προμηνύει την έλευση της βασιλείας του Σατανά, τηλεοπτικές εκπομπές για τις προφητείες του Νοστράδαμου, ταινίες και αναγνώσματα για το επικείμενο τέλος του κόσμου, Αντβεντιστές, Μάρτυρες του Ιεχωβά, Χιλιαστές εν γένει, κίνημα New Age, Μορμόνοι… Ο «αμύητος» αισθάνεται μπερδεμένος μπροστά σ’ έναν κόσμο όπου ορισμένοι αριθμοί και ορισμένες έννοιες φαίνεται να έχουν μυστηριώδη ρόλο: η χιλιετία, ο Αντίχριστος, ο Σατανάς, ο Χιλιασμός, η Βαβυλώνα, το θηρίο, οι ιππότες, ο Αρμαγεδδών, Ιερουσαλήμ, Μεσσίας, το 1000, το 7 και πολλά άλλα αποτελούν την πανοπλία των συγχρόνων μας «μυστικιστών», που τους επιτρέπει να καταλαμβάνουν τα Μ.Μ.Ε. και καμιά φορά το πεζοδρόμιο, για να εκφράσουν τους φόβους και τις προσδοκίες τους, που είναι κυρίως σωτηριολογικές. Αυτές οι τελευταίες έρχονται να συναντηθούν με άλλες προσδοκίες που προδόθηκαν ή εξανεμίστηκαν όσο προχώρησε ο αιώνας μας και είδε να καταρρέουν τα μεγάλα συστήματα που είχε επινοήσει για να εξασφαλίσει την αιώνια ευδαιμονία των ανθρώπων, βιωμένη με ισότητα και δίκαιη κατανομή των υποχρεώσεων. Προσδοκία που είχε θρέψει η ίδια η ελπίδα στις απεριόριστες δυνατότητες της βιομηχανικής επανάστασης κι ένας 18ος αι. που προμήνυε τον καλύτερο των κόσμων. Βρισκόμαστε, άραγε, μπροστά σε μια καινούργια πραγματικότητα; Ή απλώς κάτω από το βάρος της Ιστορίας και των φαινομένων μακράς διαρκείας; Και για να το διατυπώσουμε πιο απλά: Μήπως το παρελθόν διαρκεί πολύ; Μπορούμε ν’ απαντήσουμε καταφατικά και στις τρεις υποθέσεις, διαβάζοντας τουλάχιστον το κλασικό βιβλίο (1η αγγλ. έκδ. 1957) του Νόρμαν Κον που μετέφρασε άψογα ο Βασίλης Τομανάς. Αξίζει να τονίσουμε τη μεταφραστική επιτυχία αυτού του έργου (ακόμη και αν προσωπικά διαφωνούμε με μια-δυο επιλογές), αφού ο μεταφραστής κατανοεί εις βάθος το κείμενο που διαβάζει και το μεταφέρει σε γλαφυρά και σωστά ελληνικά. Όλα φαίνεται να ξεκινούν από την Αποκάλυψη (20, 1-15): Αυτός αιχμαλώτισε τον δράκοντα, τον όφη τον αρχαίο που είναι ο διάβολος και ο σατανάς, που παραπλανάει την οικουμένη, και τον έδεσε για χίλια χρόνια. Η υπόσχεση της ίδρυσης ενός βασιλείου που θα διαρκούσε χίλια χρόνια πριν από την έσχατη κρίση τροφοδότησε πολλές ερμηνείες, κυριολεκτικές και μεταφορικές, όπου μάρτυρες και τυραννισμένοι πιστοί θα έβρισκαν τη σωτηρία τους σ’ αυτό το σχήμα. Εν συντομία, γεννήθηκε μια σωτηριολογική θεολογία και επινοήθηκαν πολλές μέθοδοι για την επίτευξη αυτής της σωτηρίας: βίαιες, ειρηνικές, πνευματικές, υλικές. Σ’ αυτές ανέτρεξαν αριστοκράτες και πλούσιοι έμποροι αλλά και φτωχοί ξεριζωμένοι των πόλεων και της υπαίθρου. Οι αμαρτωλοί θα εξοντώνονταν και δυστυχώς οι κατ’ εξοχήν αμαρτωλοί, εκτός από τους μουσουλμάνους και τις μάγισσες, ταυτίζονταν με τους εβραίους, από τον Μεσαίωνα έως τον Λούθηρο και τον Χίτλερ ενώ οι άγιοι (οι ξεριζωμένοι ταυτίζονταν εύκολα μ’ αυτούς) θα θριάμβευαν σ’ ένα βασίλειο χωρίς βάσανα και αμαρτία. Στο καταστατικό κείμενο της Αποκάλυψης (όπου χρωστάμε και τη διάχυση του αριθμού 1.000) πρέπει να προσθέσουμε και τις πολυάριθμες προφητείες που έτρεχαν από τον αρχαίο κόσμο των Ισραηλιτών (Προφήτες), των Ρωμαίων (Συβιλλικά βιβλία), των Ελλήνων και των Περσών (περιοδολόγηση κατά χιλιετίες, αγώνας του καλού και του κακού), κυρίως, όπου κυκλοφορούσαν ιδέες για τον περιούσιο λαό, την εξέγερσή του, τον ξανακερδισμένο παράδεισο, την ημέρα της οργής, τις τιμωρίες, την κρίση, το σκοτείνιασμα εκείνης της ημέρας, ένα δίκαιο κόσμο όπου θα προστατεύονταν οι φτωχοί. Αλλά ύστερα από χίλια χρόνια ευτυχίας ο απελευθερωμένος Σατανάς, αυτός ο άρχων του κόσμου, ο νικητής του Αδάμ στον επίγειο παράδεισο, θα ξαναρχόταν για μια τελευταία μάχη του καλού και του κακού. Τον Σατανά θα εκπροσωπούσε ο Αντίχριστος, η ενσάρκωσή του, απέναντι στις δυνάμεις του Χριστού. Αναφορά στον Αντίχριστο υπήρχε στις επιστολές του Ιωάννη και η φυσιογνωμία του γρήγορα ταυτίστηκε με το θηρίο της Αποκάλυψης, ενώ το όνομά του επιδεχόταν δύο μεταφράσεις: ο προ Χριστού [ante Christum] και ο αντίπαλος του Χριστού. Για πολλούς, η άφιξή του στη γη δεν θ’ αργούσε, για άλλους, ήταν ήδη πάνω στη γη. Αλλά εφ’ όσον τον νικούσε ο Χριστός, η Δευτέρα Παρουσία θα ήταν επιτέλους εφικτή. Κατά τον 14ο και τον 15ο αι. είχαν συγκεντρωθεί όλες οι προϋποθέσεις ώστε να εμφανιστεί ο Αντίχριστος. Η ανθρωπότητα, στο δυτικό τουλάχιστον μέρος της, ζούσε τη συντέλεια του κόσμου: σχίσμα στην Εκκλησία (1378-1417) και τρεις Πάπες συγχρόνως (οι αντίπαλοι αποκαλούσαν ο ένας τον άλλο Αντίχριστο), πανούκλα (1348) που σκότωσε τρεις στους τέσσερις ευρωπαίους, προέλαση των Τούρκων, Εκατονταετής πόλεμος και πολυάριθμες εξεγέρσεις. Το «Αποκαλυψιακό κλίμα» ταίριαζε στην εποχή πιο πολύ από όσο ταίριαζε στο ίδιο το έτος 1000, και μέσα απ’ αυτό το κλίμα θα γεννηθεί και η μεγάλη θρησκευτική Μεταρρύθμιση. Για τον Ουίκλιφ, ο Πάπας ενσάρκωνε τον Αντίχριστο και η Ρώμη, ποιον άλλο; τη Βαβυλώνα, πόλη όλων των αμαρτιών, κυρίως της λαγνείας. Κατηγορώντας τον Πάπα ως Αντίχριστο, δεν εκτοξευόταν μια αθώα ύβρις, αλλά διατυπωνόταν μια θεολογική θεωρία. Ανακηρύσσοντας έναν αυτοκράτορα Αντίχριστο ή, το αντίθετο, εκπρόσωπο του Κυρίου, διατυπωνόταν ένα πολιτικό πρόγραμμα σε συμφωνία με τις παλιές προφητείες που όλοι πίστευαν. Ο Καθολικισμός αντέδρασε, για να διαφοροποιηθεί από τους προτεστάντες, επανεισάγοντας τη μεταφορική ερμηνεία της Αποκάλυψης και κυρίως τη σωτηρία ως προσωπική υπόθεση και όχι ως συλλογική εμπειρία που θα την ολοκλήρωνε η Δευτέρα Παρουσία. Ο προτεσταντισμός κράτησε τις εσχατολογικές θεωρίες στις παραδόσεις του, όπως μαρτυρούν ακόμη και σήμερα ορισμένα περιθωριακά του κινήματα, όπως των Μορμόνων, των Μαρτύρων του Ιεχωβά και των Αντβεντιστών. Οι εσχατολογικές θεωρίες δεν άφησαν ανέγγιχτη την επίσημη Εκκλησία, παρά τα ερμηνευτικά σχήματα του ιερού Αυγουστίνου που από πολύ νωρίς είχε δει τους κινδύνους (αφού είχε και ο ίδιος γευτεί τον χιλιασμό) μιας εξήγησης που θα στηριζόταν στην επίγεια πραγματοποίηση της σωτηρίας. Ο Ιωακείμ της Φλόρα, κιστερσιανός μοναχός από την Καλαβρία (1132-1202), με μεγάλη επιρροή στους κοσμικούς κύκλους της εποχής του, θα προτείνει ένα σχήμα που θα επηρεάσει τους φραγκισκανούς μοναχούς στη διατύπωση μιας πραγματικά επαναστατικής θεωρίας, όπου οι έσχατοι έσονται πρώτοι και οι μακάριοι πτωχοί τω πνεύματι θα κυριαρχούσαν επιγείως. Οι πολιτικές εξουσίες ανησύχησαν, το καταλαβαίνουμε, μπροστά σε μια τέτοια ιδεολογία. Αλλωστε, αυτές οι θεωρίες είχαν κερδίσει από πολύ νωρίτερα πολλές περιθωριακές ομάδες που στελέχωναν οι απόκληροι του φεουδαλισμού και του πρώιμου καπιταλισμού των πόλεων, παρασύροντάς τους να σχηματίζουν συμμορίες με έναν ψευδοπροφήτη επικεφαλής και να ξεκινούν σταυροφορίες ή να παίρνουν μέρος σ’ αυτές. Στο κάτω-κάτω, έτσι μπορούσαν ν’ ανακτήσουν ένα μέρος της περιουσίας που είχαν χάσει μέσα από τις βαθιές οικονομικές αλλαγές της εποχής. (Ας συσχετίσουμε λίγο τη σημερινή ύφεση με την επανεμφάνιση τέτοιων τάσεων.) Ο Ιαν Χους (πέθανε το 1415), κορυφαία μορφή της πρώτης Μεταρρύθμισης, και το κίνημα των Ταβοριτών, που ήταν η «αριστερά» του Χους, πίστεψαν στο επικείμενο τέλος του κόσμου και άρα στην επικείμενη σωτηρία εκείνων που θα σκότωναν τους εχθρούς του Κυρίου και θα ζούσαν κοινοβιακά. Φυσικά, τους έκαψαν το 1423 στην Πράγα. Αντίστοιχη τύχη είχαν παρόμοιες θεωρίες έναν αιώνα αργότερα, όταν αυτοί που κάτω από τον Ιωάννη του Λάυντεν και τον Θωμά του Μίντσερ προσπάθησαν να σωθούν μοιράζοντας μεταξύ τους αγαθά και γυναίκες. Η κατάκτηση του Νέου Κόσμου προτείνει και μια νέα γεωγραφία γι’ αυτούς που ήλπιζαν σε μια επίγεια σωτηρία και έναν επίγειο παράδεισο: Βόρεια Αμερική για τους προτεστάντες, Νότια για τους Καθολικούς. Διαπιστώνουμε εδώ τη σημασία που έχουν ακόμη και σήμερα για τη συλλογική ταυτότητα των Ηνωμένων Πολιτειών τα εσχατολογικά κινήματα. Από τη στροφή στον επίγειο παράδεισο της Αμερικής και ύστερα, θα ακολουθήσει μια αργή διαδικασία μετάβασης στη σοσιαλιστική και μαρξιστική σωτηριολογία. Σήμερα όλοι ψάχνουν ένα υποκατάστατο της σοσιαλιστικής ελπίδας, και δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν πως με το πέρασμα από το ζώδιο των Ιχθύων στο ζώδιο του Υδροχόου θα μπούμε κατά το 2000 σε μια νέα χιλιετία συμφιλίωσης του ανθρώπου με τον Κόσμο και άρα ευτυχίας. Αρκετά για να αποδειχθεί ο μακρόχρονος βίος των χιλιαστικών παραδόσεων και η συγγένειά τους με τον σημερινό κόσμο.
(Ν. Ε. Καραπιδάκης, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 30.5.1999)
Ο τίτλος του βιβλίου του Νόρμαν Κον θα τραβήξει το βλέμμα όχι μονάχα των ειδικών ή των φιλομαθών αλλά και όλων εκείνων που επιζητούν να αναγνωρίσουν στην έλευση του έτους 2000 τα σημεία (και τα τέρατα) ενός κάποιου τέλους. Οι τελευταίοι μάλλον θα απογοητευτούν. Η αλήθεια είναι ότι το βιβλίο για τα θρησκευτικά κινήματα στη μεσαιωνική Δύση που τώρα μεταφράστηκε στα ελληνικά είναι ένα κλασικό βιβλίο ιστορίας (πρωτοεκδόθηκε το 1957) που εμπλουτίζει την ισχνότατη ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τον δυτικό Μεσαίωνα. Αν λοιπόν η έκδοσή του συμβαδίζει με κάποια επικαιρότητα, αυτή είναι αφ’ ενός η διαπίστωση ότι ορισμένες από τις ιδέες που υποκινούν θρησκευτικά κινήματα, όπως για παράδειγμα ο χιλιασμός, παρουσιάζουν εντυπωσιακή διάρκεια και αφ’ ετέρου η ανανεωμένη συζήτηση για τον ρόλο της θρησκευτικής εμπειρίας στις κοινωνίες του παρελθόντος. Στις μεσαιωνικές κοινωνίες δεν έλειπαν οι εντάσεις εκείνες που έθρεψαν κοινωνικά κινήματα, μεγάλα ή μικρά, ειρηνικά ή βίαια, και πολλές φορές τα ίχνη τους τα οφείλουμε στις αρχές που ανέλαβαν την καταστολή τους. Η φύση όμως αυτών των κινημάτων, των κοινωνιών μέσα στις οποίες άνθησαν και έσβησαν και των αρχών με τις οποίες συναλλάχθηκαν ήταν τέτοιες που θα ήταν αδύνατο να τα κατανοήσουμε χωρίς να συζητήσουμε τη θρησκευτική διάσταση της «εξέγερσης», πόσο μάλλον όταν αυτή είναι κυρίαρχη και ρητή, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα βέβαια την περίπτωση των αιρετικών κινημάτων. Γενικότερα, η θρησκεία τον Μεσαίωνα δεν αποτελούσε έναν ξεχωριστό τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας, δεν διακρινόταν από τον «πολιτισμό». Η θρησκεία τον Μεσαίωνα σήμαινε συμμετοχή σε συμβολικές πρακτικές που έδιναν νόημα στις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση, ανάμεσα στους ανθρώπους και τα θεία. Στο βιβλίο του ο Κον εξετάζει τα χιλιαστικά κινήματα από τον 11ο έως και τον 16ο αι. Ο χιλιασμός εδώ νοείται υπό την ευρεία έννοια, ως σωτηριολογικό κίνημα που εμπνέεται από την πίστη στην επικείμενη, επίγεια, συλλογική και θαυματορυγή σωτηρία των χριστιανών. Η πίστη αυτή συνθέτει έναν συνεκτικό κοινωνικό μύθο ο οποίος αιτιολογεί τα βάσανα, υπόσχεται ανταμοιβή, καθησυχάζει και χαρίζει μιαν αίσθηση ασφάλειας. Συχνά, η πίστη στον τελικό θρίαμβο του δικαίου προκάλεσε σε κάποιους την επιθυμία να επισπεύσουν την έλευση αυτής της στιγμής ακολουθώντας έναν αυτόκλητο μεσσία. Η πηγή από την οποία άντλησαν, σύμφωνα με τον Κον, όλα αυτά τα κινήματα ήταν η εβραϊκή μεσσιανική παράδοση, όπως απαντάται στα όνειρα του προφήτη του Δανιήλ, η οποία κληροδοτήθηκε στους χριστιανούς και εμφανίζεται στην Αποκάλυψη. Απέναντι λοιπόν σε μια λόγια ορθοδοξία, που εκφράζεται με τον σαφέστερο ίσως τρόπο στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ του Αυγουστίνου η οποία θεωρεί την Αποκάλυψη πνευματική αλληγορία, ταυτίζει την έλευση του Millenium [Χιλιετούς βασιλείας του Θεού] με τη γέννηση του χριστιανισμού και της Εκκλησίας και διδάσκει την καρτερική αναμονή, διαμορφώνεται μια λαϊκή θρησκεία στην οποία διατηρείται ο μύθος της Χιλιετούς βασιλείας. Ο μύθος αυτός τρέφεται, όπως είπαμε, από τον συγκερασμό εβραϊκών και χριστιανικών στοιχείων (αλλά και παγανιστικών, τα οποία ο Κον δεν τονίζει αρκετά) και γεννά μια μεγάλη ποικιλία κινημάτων με χαρακτήρα επαναστατικό. Στις λαϊκές Σταυροφορίες του 11ου αι. η μεσσιανική πίστη κινητοποίησε την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ αλλά και τη βία κατά των εβραίων που κατείχαν εξέχουσα θέση στη λαϊκή δαιμονολογία, ενώ με το κίνημα των Ποιμένων, το 1251, και καθώς οι περιθωριακοί πληθαίνουν στις πόλεις, τα μεσσιανικά κινήματα θα γίνουν ανοιχτά εχθρικά προς τους πλούσιους. Ορισμένες φορές, πάνω στο μοτίβο του κοιμισμένου αυτοκράτορα, εμφανίζεται κάποιος από καιρό χαμένος και έτοιμος να ανατρέψει την αδικία και να εγκαθιδρύσει μια ευτυχισμένη εποχή που αναγγέλλει το τέλος του κόσμου, ενώ άλλοτε κάποιος «φωτίζεται» και αποκαλύπτει το προφητικό νόημα των Γραφών, που μπορεί να είναι εκρηκτικό, απειλητικό για την Εκκλησία, όπως στην περίπτωση του Ιωακείμ του Φιόρε. Αλλοτε πάλι, πιστοί οργανώνονται σε σέκτες που αντιλαμβάνονται τη μετάνοια ως μίμηση του Χριστού, αυτομαστιγώνονται και η πράξη τους εξασφαλίζει τη σωτηρία τους αλλά έχει και εσχατολογική αξία. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στην Ιταλία και τη Ν. Γαλλία, το κίνημα δεν απειλεί την Εκκλησία, ενώ αλλού, στη Γερμανία, στρέφεται εναντίον της. Στον ύστερο Μεσαίωνα ο εξισωτικός χιλιασμός αποτελεί μια διάσταση της εξέγερσης των άγγλων αγροτών το 1381. Ο ηγέτης των αγροτών Τζον Μπαλ κήρυττε ότι είχε φτάσει ο καιρός για το εξισωτικό βασίλειο στην πραγματικότητα των αγροτών. Στη Βοημία οι Ταβορίτες και οι Χουσίτες στρέφονται κατά της πλούσιας Εκκλησίας. Βασική θέση του Κον είναι ότι όλα αυτά τα κινήματα, τα οποία ξεσπούν από τον 11ο αι., πηγάζουν από τις νέες συνθήκες της αστικής ζωής, ότι ο επαναστατικός χιλιασμός βλάστησε στις άθλιες υλικές συνθήκες ζωής και συνεπήρε τους «ξεριζωμένους φτωχούς». Με άλλα λόγια, τα κινήματα αυτά ευνοήθηκαν από τις συνθήκες ανασφάλειας, και οι εξεγέρσεις εξέφρασαν το αίσθημα ματαίωσης των προσδοκιών για μια καλύτερη ζωή. Σύμφωνα με τον Κον, λοιπόν, υπάρχει ένας σταθερός ψυχολογικός παράγοντας που εξηγεί τα επαναστατικά ξεσπάσματα. Βασικό πλεονέκτημα της θεώρησης του συγγραφέα παραμένει η ανάδειξη των επαναστατικών παραδόσεων του χριστιανισμού, οι οποίες συχνά καλύφτηκαν από το επίσημο δόγμα ή την καταστολή που επέβαλαν οι εκκλησιαστικοί θεσμοί, και η αναζήτηση των περιστάσεων που ευνόησαν τα χιλιαστικά κινήματα. Στον επίλογο του βιβλίου, ο Κον υποστηρίζει μιαν ενδαφέρουσα ιδέα, την οποία έχει αναπτύξει και σε άλλες μελέτες του (π.χ. Warrant for Genocide), σύμφωνα με την οποία η Αποκαλυψιακή φαντασίωση της τεταμένης αναμονής ενός τελικού αποφασιστικού αγώνα και η απαίτηση να εξαγνιστεί ο κόσμος δια μέσου της καταστροφής των παραγόντων της διαφθοράς επιβίωσε στα ολοκληρωτικά κινήματα του 20ού αι., εμπνέοντας έναν φανατισμό που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με ορισμένα μεσαιωνικά θρησκευτικά κινήματα. Κάθε χιλιαστικό κίνημα διανύει πάντως μια ξεχωριστή «διαδρομή», παρουσιάζει διαφορετική οργάνωση και σχεδιασμό, η κοινωνική και πνευματική προέλευση των ηγετών του διαφέρει κτλ. Στο πανόραμα που παρουσιάζει ο Κον οι διαφορές αυτές εν μέρει αναδεικνύονται. Ωστόσο οι δύο ερμηνευτικές σταθερές (οι πόλεις και ο ψυχολογικός παράγοντας) αποτελούν μέρος μονάχα του παζλ. Ο Κον υποστηρίζει ότι ο κόσμος της χιλιαστικής ανάτασης και ο κόσμος της κοινωνικής αναστάτωσης επικαλύπτονταν. Ωστόσο πολλές φορές το ιστορικό πρόβλημα, δηλαδή το πώς συνδέονταν το Αποκαλυψιακό ιδεώδες με τις φάσεις των κινημάτων και τις πράξεις στις οποίες επιδόθηκαν οι πιστοί, διαφεύγει της προσοχής του συγγραφέα. Πιθανές συσχετίσεις μάς οδηγούν στον μετασχηματισμό της ίδιας της Εκκλησίας, στις επιρροές από την Ανατολή, στις ταξικές αντιθέσεις σε μια ολόκληρη περιοχή κτλ. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει ένα μοναδικό πρότυπο ανάπτυξης χιλιαστικού κινήματος. Διαφορετικοί παράγοντες, ή και ο συνδυασμός τους, μπορούν να εξηγήσουν την εμφάνιση και την πορεία τους. Αξίζει ειδική μνεία στις εκδόσεις ΝΗΣΙΔΕΣ που έκαναν προσιτό στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ένα σημαντικό βιβλίο.
(Ρίκα Μπενβενίστε, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΑΥΓΗ, 25.4.1999)
… Τα πολυπληθή κινήματα που κάτω από θρησκευτικό μανδύα και συνεχίζοντας μια μακραίωνη, γνωστικιστικών και πανθεϊστικών αποχρώσεων παράδοση θρησκευτικής ανταρσίας η οποία διασχίζει ολόκληρο τον δυτικό Μεσαίωνα, αντιστάθηκαν με τρόπο ηρωικό και απελπισμένο στον νεοδημιουργούμενο αστικό κόσμο γύρω στον 16ο και 17ο αι., αληθινοί πρόγονοι του σύγχρονου επαναστατικού (εργατικού και αναρχικού) κινήματος που σφράγισε τον περασμένο αιώνα και τις απαρχές του καπιταλισμού, είχαν παραμεληθεί σοβαρά έως τώρα από την ιστοριογραφία. Μόλις σήμερα, υπό την εμπειρία των αντισυμβατικών και κατά το μάλλον ή ήττον ανορθόδοξων επαναστατικών μορφών που γέννησε η δεκαετία του 1960, μια γενιά ιστορικών αρχίζει να ρίχνει τα φώτα της έρευνας σ’ αυτά τα παραμελημένα φαινόμενα της νεότερης ιστορίας. Προδρομική σημασία είχε για όλο αυτό το εγχείρημα το περίφημο έργο του Ερνστ Μπλοχ, του μεγάλου αριστερού μεσσιανιστή του αιώνα μας, πάνω στο κίνημα του Μύντσερ και τον Πόλεμο των Χωρικών στη Γερμανία στα χρόνια του Λούθηρου. Ωστόσο η σπουδαιότερη, η πιο περιεκτική ώς αυτή τη στιγμή και πράγματι ανεκτίμητη ιστορική μελέτη που διαθέτουμε είναι το παρόν έργο του βρετανού μελετητή Νόρμαν Κον, που εκδόθηκε πρώτη φορά το 1957 κι έχει από τότε γνωρίσει αλλεπάλληλες εκδόσεις και μεταφράσεις, το οποίο, χάρη στη φροντίδα του Βασίλη Τομανά και των εκδόσεων ΝΗΣΙΔΕΣ έχουμε για πρώτη φορά τώρα και στην ελληνική γλώσσα. Αν υπάρχει ένα είδος δυτικής πολιτισμικής ταυτότητας, συστατικά στοιχεία της οποίας αποτέλεσαν ο Διαφωτισμός και η αστική και καπιταλιστική νεωτερικότητα, πρέπει να δούμε καθαρά ότι αυτή είχε αρχίσει να διαμορφώνεται πολλούς αιώνες πριν στη μεσαιωνική Δύση, και καταστατικός παράγοντας για τη γέννησή της υπήρξε η μεγάλη μονοθεϊστική παράδοση όπως κυρίως αποκρυσταλλώθηκε στις «ορθόδοξες», δηλαδή στις κυρίαρχες μορφές χριστιανισμού. Η ιδέα ενός επιβλητικού Λόγου ως οντολογικού θεμελίου του κόσμου, η εκκλησιαστική ιεραρχία ως πρόπλασμα του μεταγενέστερου κράτους, το φαντασιακό μόρφωμα μιας κοινωνικής ιεραρχίας από την οποία επήγασαν οι νεότερες κοινωνικές τάξεις, η αξιακή κατασκευή ενός «έλλογου» υποκειμένου που διαχωρίζεται από τις τυφλές παρορμήσεις και τα πάθη, όλα αυτά συνιστούν το αποτύπωμα που άφησε ο χριστιανισμός στον νεότερο κόσμο, τη βαθύτατα προβληματική και αμφίσημη κληρονομιά της νεωτερικότητας. Αυτά όμως αποτελούν μια μόνο όψη, την επαρκώς φωτισμένη, της ιστορίας που αναγνωρίζουμε ως «δική μας». Γιατί αυτό το γιγαντιαίο κοσμοπλαστικό εγχείρημα δεν ολοκληρώθηκε χωρίς αντιστάσεις, ούτε η νίκη του υπήρξε εύκολη, μια για πάντα εδραιωμένη και μονοσήμαντη. Σε όλα τα βήματα της πορείας του σημαδεύτηκε από μιαν απειλητική σκιά, που δεν ήταν άλλη από τη λυσσαλέα αντίσταση την οποία δεν έπαψαν να ορθώνουν τοπικοί πολιτισμοί, λαϊκές παραδόσεις και ήθη, εκτοπισμένες ομάδες και ξεριζωμένα στρώματα στη μεγάλη ρωμαιοκαθολική και αργότερα αστική ηγεμονία. Και αν στη ραγδαία εκκοσμικευόμενη νεότερη εποχή αναγνωρίζουμε αυτούς τους θύλακες αντίστασης υπό τη μορφή επαναστατικών κινημάτων και ουτοπικών προγραμμάτων ανακατανομής του πλούτου και της πολιτικής εξουσίας, μένει να διακρίνουμε εκείνο που μέσα στο πλαίσιο των θρησκευτικών αναπαραστάσεων, αξιών και μορφών ζωής, οι οποίες διαπότιζαν όλη την κοινωνική ζωή του Μεσαίωνα, υπήρξε ο φυσικός τους πρόγονος: το μακραίωνο, ποικιλόμορφο, διάσπαρτο και αναγεννώμενο διαρκώς μες από τις στάχτες του κίνημα της θρησκευτικής ανταρσίας. Την ιστορία αυτού του κινήματος, από τον 11ο έως τον 17ο αι., προσπάθησε να ανασυστήσει στο μεγάλο αυτό έργο ο Νόρμαν Κον. Ανιχνεύοντας τις πηγές του στην Αποκαλυψιακή γραμματεία, από το Βιβλίο του Δανιήλ ώς την Αποκάλυψη του Ιωάννη, και στον λαϊκό μεσσιανισμό όπως αυτός συνέχισε να ζει και να αναβιώνει στις ποικίλες χριστιανικές αιρέσεις (Μοντανισμός, Γνωστικισμός κτλ.), βλέπει να αποκρυσταλλώνεται σε ένα λίγο-πολύ σταθερό, παρά τις ατελείωτες παραλλαγές του, όραμα το οποίο μπορούμε να ονομάσουμε χιλιαστικό: την ιδέα, δηλαδή, ότι επίκειται η άμεση εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού, ύστερα από μια περίοδο ζόφου και αίματος όπου θα επικρατήσουν προσωρινά οι δυνάμεις του Αντίχριστου, και τότε όλοι οι πιστοί θα λυτρωθούν και θ’ αποζημιωθούν για τις φριχτές στερήσεις αυτής της ζωής, ενώ οι άπιστοι θα σφαγούν θριαμβευτικά, και είναι οι ίδιοι οι πιστοί που θα πρέπει να επισπεύσουν αυτό το έργο. Ο ίδιος ο χριστιανισμός, πρέπει εδώ να πούμε, ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του σαν ένα χιλιαστικό κίνημα τέτοιου είδους, ωστόσο η εδραίωση μιας εκκλησιαστικής εξουσίας έθεσε από νωρίς τέρμα σε αυτού του είδους τους οραματισμούς, μετατοπίζοντάς τους σε ένα αφηρημένο πνευματικό επίπεδο και διδάσκοντας την αυτοσυγκράτηση και την καρτερική αναμονή. Ωστόσο η δυσαρέσκεια των πληβειακών στρωμάτων ξεχείλιζε, και ιδίως σε περιόδους πολιτισμικής κρίσης όπου παραδοσιακοί ρόλοι και μορφές ζωής θρυμματιζόμενα δεν ήταν σε θέση να αντιρροπήσουν την απλή υλική ανέχεια, αυτοσχέδιοι προφήτες και λαϊκοί ιεροκήρυκες ξαναζωντάνευαν τα άγρια αυτά οράματα και η συσσωρευμένη στέρηση, αγωνία και οργή ξεσπούσε με ανατριχιαστική βιαιότητα σε πραγματικούς και φανταστικούς εχθρούς, τους «στρατιώτες του Αντιχρίστου»: τον ρόλο αυτό έπαιζαν κατά κανόνα οι πλούσιοι, ο επίσημος κλήρος αλλά και οι εβραίοι. Τα κινήματα, τα οποία περιγράφει αρκετά διεξοδικά, κάποτε με συναρπαστική ζωντάνια ο συγγραφέας, είναι οι λαϊκές σταυροφορίες του 11ου αι. και το κίνημα των Ποιμένων του 1251, διάφοροι μεμονωμένοι μεσσίες, Χριστοί και επανενσαρκώσεις θρυλικών βασιλιάδων-λυτρωτών (όπως ο Ταφούρ, ο Βαλδουίνος, ο Φρειδερίκος), το κίνημα του Ιωακείμ του Φιόρε στην Ιταλία και το μακάβριο κίνημα των Μαστιγουμένων που πήρε βίαιες ανατρεπτικές μορφές στην Ευρώπη του 14ου αι., η εξέγερση των άγγλων αγροτών του 1381 υπό τον Τζον Μπολ, η πολυπρόσωπη αίρεση του Ελεύθερου Πνεύματος που εκφράστηκε μέσα από ποικίλα αιρετικά κινήματα όπως αυτά των Καθαρών, των Αλβιγηνών, των Μασσαλιανών, των Αμωριτών, των Βεγάρδων και άλλων, στα οποία πρέπει να περιλαμβάνεται και το κίνημα των Θαβωριτών στη Βοημί τον 15ο αι., καθώς και μια αναβιωμένη τους μορφή στους Ελευθερόστομους της εποχής του Κρόμγουελ, η μεγάλη εξέγερση των χωρικών της Θουριγγίας του 16ου αι. συνδεόμενη με το όνομα του Τόμας Μύντσερ, τέλος οι ποικίλες μορφές του Αναβαπτισμού που ήρθαν σε μετωπική σύγκρουση με τις εξουσίες της εποχής και με τη Μεταρρυθμισμένη Εκκλησία, από το κίνημα του Μίνστερ, της λεγόμενης «Νέας Ιερουσαλήμ», στην Ολλανδία και την αυτόνομη κοινότητα του Ιωάννη του Λάυντεν, ώς τον Αντινομισμό του Γιοχάννες Αγκρίκολα, ο οποίος μεταφέρθηκε στην Αγγλία για να προκαλέσει μια σειρά επαναστατικών αιρέσεων και πυρήνων μέσα στο ίδιο το αντιμοναρχικό κίνημα των Πουριτανών. Εν πάση περιπτώσει, στις ιδέες και στις πρακτικές πολλών από αυτά τα κινήματα, από τον ρωμαλέο πανθεϊσμό τους και τη νοσταλγία μιας εξισωτικής φυσικής κατάστασης έως την κατάργηση της ιδιοκτησίας και την οργιάζουσα σεξουαλική δραστηριότητα, διαφαίνεται ένα στοιχείο που δύσκολα μπορεί να αναχθεί στον Απκαλυψιασμό των πηγών και στον ιουδαιοχριστιανικής προελεύσεως μεσσιανισμό: πρόκειται για την αντίσταση των αυτόχθονων παγανιστικών παραδόσεων στην πολιτισμική ηγεμονία. Παρ’ ότι τα αρχικά τους συστατικά διαλύονται ραγδαία και επανεμφανίζονται κάτω από ποικίλες συγκρασιακές μορφές, είναι αναγνωρίσιμο και δηλωτικό το στοιχείο ενός σφύζοντος, ακατάβλητου λαϊκού οργιασμού. Ακριβώς ανάλογα φαινόμενα έχουμε άλλωστε παρατηρήσει και στην πολιτισμική επικράτεια του Ισλάμ, με τη μορφή ορισμένων τουλάχιστον σουφικών ταγμάτων. Μια τελευταία εκδοτική παρατήρηση μόνο: το τιτάνειο έργο με το οποίο είχε να αναμετρηθεί ο μεταφραστής ενός τέτοιου βιβλίου, παρ’ όλο τον αξιέπαινο τρόπο με τον οποίο το έφερε εις πέρας, θα απαιτούσε την ορολογική επιμέλεια από έναν ειδικό μεσαιωνολόγο, η έλλειψη της οποίας είναι εμφανής για τον απαιτητικό αναγνώστη σε ολόκληρο το βιβλίο. Από την άλλη μεριά, βεβαίως, αναγνωρίζουμε το δυσβάστακτο κόστος μιας τέτοιας επιλογής για μια μικρή και ηρωική εκδοτική προσπάθεια που δεν έχει πίσω της τα κεφάλαια και τους διαύλους διανομής των μεγάλων εκδοτών.
(Φώτης Τερζάκης, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, 25.6.1999)
[ISBN:960-8480-44-2]
[ Δείτε τα υπόλοιπα βιβλία >>> πατήστε εδώ για συνέχεια ]
σελ. 6 απο 10επιστροφή στις εκδόσεις μας ...
